Όταν κατά την περιπλάνησή του ο Οδυσσέας έφτασε στο νησί της Αίας, σύμφωνα με τον Όμηρο, η νύμφη Κίρκη έδωσε στους συντρόφους του να πιούν ένα κοκτέιλ που περιείχε "ύποπτες" τοξικές ουσίες, ώστε να ξεχάσουν εντελώς την πατρίδα τους. Κατόπιν οι άνδρες μεταμορφώθηκαν σε χοίρους, διατηρώντας ωστόσο την ανθρώπινη συνείδηση τους.
Το εκπληκτικότερο είναι ότι ο οργανισμός του Οδυσσέα, αντιστάθηκε επιτυχώς στο κοκτέιλ της Κίρκης χάρη σε ένα αντίδοτο που του έδωσε να πιεί ο Θεός Ερμής. Το αντίδοτο περιγράφεται στο δημοφιλές έπος ως κάτι που έχει μαύρη ρίζα και ένα άσπρο λουλούδι που μοιάζει με γάλα. «Οι Θεοί το αποκαλούν μῶλυ», έγραψε ο Όμηρος. «Διώχνει από το κεφάλι σου την κακή μέρα».
Πράγματι, ο νους του Οδυσσέα παρέμεινε διαυγής παρότι είχε πιεί το μαγικό ποτό της Κίρκης, η οποία έκπληκτη, μετά από αυτό, συναίνεσε να απελευθερώσει τους συντρόφους του. Κάποιοι επιστήμονες υπέθεσαν αρχικά ότι το ‘ύποπτο’ συστατικό του φίλτρου ήταν το στραμώνιο, γνωστό ως διαβολόχορτο, το οποίο ήταν προφανώς γνωστό στους αρχαίους Έλληνες.
Η συναρπαστική αυτή ιστορία ενισχύει την άποψη ότι τα Ομηρικά έπη παραμένουν διαχρονική πηγή γνώσης προερχόμενης από την κοινωνία ή από τον πολιτισμό που τα γέννησε.
Πρόσφατη απόδειξη αποτελεί η διεθνής έκδοση με τίτλο: “MEDICINE in HOMER” (Η Ιατρική στον Όμηρο), η οποία, μεταξύ των άλλων, διερευνά τους τραυματισμούς στα έπη του Ομήρου από την οπτική γωνία των σύγχρονων επαγγελματιών υγείας.
Όσο και αν φαίνεται περίεργο ο Όμηρος εκμεταλλευόμενος τη δύναμη της αλληγορίας εκφράζει μεταφορικά αλήθειες από τη νευρολογία, την τοξικολογία και τη γενετική στην αρχαία ελληνική εποχή. Και καθώς η ανθρώπινη ανατομία παραμένει αμετάβλητη, μια προσεκτική ματιά στα Ομηρικά έπη παρέχει ένα μοναδικό παράθυρο στην ανάπτυξη της σύγχρονης ιατρικής.
Το «πολυφάρμακο» της Κίρκης απασχόλησε Έλληνες επιστήμονες
Το «πολυφάρμακο» της Κίρκης, το "μῶλυ" έχει απασχολήσει τον κ. Ανδρέα Πλαϊτάκη Ομότιμο Καθηγητή του Πανεπιστημίου Κρήτης, ο οποίος δραστηριοποιείται στο πεδίο της Νευρολογίας και των Νευροεπιστημών γενικότερα.
Το κύριο ερευνητικό του έργο εστιάζει διαχρονικά στη μοριακή παθογένεια και θεραπεία των νευρολογικών νοσημάτων και το Εργαστήριό του στο Πανεπιστήμιο της Κρήτης είναι διεθνώς γνωστό για την ανακάλυψη γενετικών-μοριακών μηχανισμών που συνέβαλλαν στην ανάπτυξη της ανθρώπινης νοημοσύνης.
Ο καθηγητής έχει συνεισφέρει στην έκδοση “MEDICINE in HOMER” με ένα κεφάλαιο που έχει τίτλο: “Homer’s pharmacology, toxicology, and epidemics through the lens of current scientific evidence” (Η φαρμακολογία, η τοξικολογία και οι επιδημίες του Ομήρου μέσα από το πρίσμα των σύγχρονων επιστημονικών δεδομένων).
«Η φαρμακολογία που συχνά παρουσιάζεται αλληγορικά στα Ομηρικά έπη περιλαμβάνει θαυματουργά φάρμακα που ανακουφίζουν τον πόνο και την ταλαιπωρία, καθώς και φαρμακευτικά βότανα που απαλύνουν τη θλίψη και το άγχος. Τα έπη περιγράφουν επίσης τοξικά φάρμακα και τα αντίδοτά τους που χρησιμοποιούνται σκόπιμα για να επηρεάσουν τις νοητικές λειτουργίες και τη συμπεριφορά. Στην Οδύσσεια περιγράφεται ένα δηλητήριο με το οποίο αλείφονται τα βέλη που σκοτώνουν τους ανθρώπους, ενώ παράλληλα αναφέρονται ηθικά ζητήματα σχετικά με τη χρήση του. Όσον αφορά τα ιατρικά θέματα, η Ιλιάδα αναφέρεται σε μια επιδημία, που αποδίδεται στην οργή του θεού, η οποία εξαπλώθηκε γρήγορα σε όλο το στρατόπεδο με καταστροφικές συνέπειες», λέει ο καθηγητής.
Το 1983, ο κ. Πλαϊτάκης ως καθηγητής της Ιατρικής Σχολής του Όρους Σινά στη Ν. Υόρκη μαζί με τον Δρα Ρότζερ Κ. Ντουβουαζέν της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Ράτγκερς στο Νιου Τζέρσεϊ, δημοσίευσαν στο περιοδικό Clinical Neuropharmacology μια καινοτόμο θεωρία σύμφωνα με την οποία το μυθικό ‘μῶλυ’ ήταν στην πραγματικότητα το φυτό Γάλανθος (Galanthus).
Το φυτό διαθέτει όλα τα φυσικά χαρακτηριστικά του Ομηρικού βοτάνου και περιέχει γαλανθαμίνη, μία φαρμακευτική ουσία ικανή να αναστρέψει την απώλεια μνήμης και άλλες παρενέργειες των τοξικών φαρμάκων της Κίρκης, εν προκειμένω. Η επεξήγηση αυτή υποδηλώνει εμπειρική φαρμακολογική γνώση κατά την εποχή του Ομήρου και συνάδει με διάφορες κουλτούρες του κόσμου στις οποίες η νέα γνώση που αποκτάται εμπειρικά, συχνά μεταβιβάζεται υπό μορφή μύθου.
«Παρόλο που η ιστορία της Κίρκης είναι μυθική, τοξικές ουσίες ικανές να προκαλέσουν τις διαταραχές συμπεριφοράς που περιγράφει η Οδύσσεια ήταν γνωστές κατά την Ελληνική αρχαιότητα», σημειώνει ο κ. Πλαϊτάκης.
Τέτοιες ουσίες περιέχονται στα ιατρικά βότανα “Στρύχνος ο μανικός”, “Υοσκύαμος” (κύαμος του χοίρου) και “Άτροπος η ευθάλεια” (μπελαντόνα), οι οποίες μπλοκάρουν την κεντρική νευροδιαβίβαση μέσω του νευροδιαβιβαστή ακετυλοχολίνη που παίζει σημαντικό ρόλο στη μνήμη, στην προσοχή και σε άλλες νευροψυχιατρικές λειτουργίες.
Από την άλλη πλευρά, το αντίδοτο, η γαλανθαμίνη, ισχυροποιεί την χολινεργική μετάδοση του σήματος με το να αναστέλλει την ακετυλ-χολινεστεράση, ένα ένζυμο των νευρικών συνάψεων που διασπάει την ακετυλοχολίνη, τερματίζοντας στιγμιαία την νευροδιαβίβαση. Ο μηχανισμός αυτός είναι ρυθμιστικός στη φυσιολογική μετάδοση του σήματος μεταξύ νευρικών κυττάρων. Η μη διάσπαση του νευροδιαβιβαστή δια της γαλανθαμίνης ενισχύει την χολινεργική διαβίβαση αντισταθμίζοντας έτσι την τοξική επίδραση των φαρμάκων της Κίρκης», εξηγεί ο Έλληνας επιστήμονας.
Σύμφωνα με τον ίδιο, οι τοξικές αυτές ουσίες προκαλούν το “κεντρικό αντι-χολινεργικό σύνδρομο” που χαρακτηρίζεται αρχικά από απώλεια μνήμης, δυσκολία όρασης και ομιλίας φτάνοντας σε παραλήρημα με ψευδαισθήσεις, παραισθήσεις, απώλεια ούρων και κοπράνων, καθώς και σε αδυναμία βάδισης (το άτομο μπορεί να φτάνει να κυλιέται στο έδαφος).
«Έτσι η μεταμόρφωση των συντρόφων του Οδυσσέα φαίνεται να έχει μεταφορική έννοια, πιθανώς αναφερόμενη σε συμπεριφορά πού προσομοιάζει με αυτήν των χοίρων», προσθέτει ο καθηγητής.
Από τον Όμηρο στο… Αλτσχάιμερ
Το φυτό Γάλανθος έχει ένα κατάλευκο άνθος (όπως το γάλα) και μια μαύρη ρίζα. Σηματοδοτεί τον ερχομό της άνοιξης φυτρώνοντας σε υψόμετρο 300-900 μέτρων πάνω από την θάλασσα, σε ξέφωτα του δάσους, σε ρεματιές και σε άλλες υγρές τοποθεσίες. Τα χαρακτηριστικά του και το φυσικό περιβάλλον στο οποίο φύεται είναι ακριβώς αυτά που αναφέρονται στην Οδύσσεια, αλλά και στα κείμενα του Θεοφράστου και του Διοσκουρίδη. Στην Ελλάδα ο Γάλανθος απαντάται ευρέως (γνωστό ως καμπανούλες) τόσο στα νησιά όσο και στην ηπειρωτική χώρα. Ειδικού ενδιαφέροντος από πλευράς βοτανικής, είναι σπάνιες ποικιλίες Γαλάνθου που έχουν εντοπισθεί στην χώρα μας.
«Από τα παραπάνω αντιλαμβάνεται κάποιος ότι ο Όμηρος μπορεί να βασίστηκε σε πραγματική γνώση ενός φαρμακευτικού φυτού που χρησιμοποιούσαν οι αρχαίοι Έλληνες, το οποίο φυτό συνεχίζει να μελετάται από τη σύγχρονη επιστήμη», προσθέτει ο καθηγητής, διευκρινίζοντας πως η εργασία του πάνω το ‘μῶλυ’, είναι αποτέλεσμα μιας επιπλέον ερευνητικής δραστηριότητας που πηγάζει από την αγάπη του για τις κλασικές σπουδές και τη διαχρονική επίδρασή τους στις σύγχρονες επιστήμες και στον σύγχρονο πολιτισμό.
«Έτσι προέκυψε η αρχική ιδέα ότι τα Ομηρικά έπη ενέχουν αρχαία σοφία υπό μορφή μύθων, η αποκρυπτογράφηση της οποίας θα μπορούσε να συμβάλλει στην καλύτερη κατανόηση της εποχής εκείνης και κατ’ επέκταση στην εξέλιξη της σύγχρονης επιστήμης», σημειώνει.
Το σημαντικότερο σύγχρονο επίτευγμα μετά την αναγνώριση της γαλανθαμίνης ως φαρμάκου ικανού να βελτιώσει την μνημονική λειτουργία είναι η ανάπτυξη μιας ορθολογικής θεραπευτικής προσέγγισης για το Αλτσχάιμερ. Η νόσος αυτή χαρακτηρίζεται από απώλεια και από ανεπάρκεια του χολινεργικού συστήματος του εγκεφάλου και, ως εκ τούτου, η ενίσχυση της χολινεργικής νευροδιαβίβασης εκτιμάται πως θα έχει ευνοϊκά κλινικά αποτελέσματα.
«Εκτεταμένες κλινικές μελέτες κατά τα τελευταία χρόνια έδειξαν ότι η γαλανθαμίνη, καθώς και άλλοι αναστολείς της ακετυλ-χολινεστεράσης βελτιώνουν τη μνήμη και τη συμπεριφορά ασθενών με Αλτσχάιμερ. Επίσης, υπάρχουν ενδείξεις ότι η γαλανθαμίνη ελαττώνει τον ρυθμό της προοδευτικής επιδείνωσης της νόσου», λέει ο κ. Πλαϊτάκης.
Οι παρατηρήσεις αυτές έδωσαν μεγάλη ώθηση στην έρευνα των Αμαρυλλίδων φυτών, στην οικογένεια των οποίων ανήκει ο Γάλανθος, προκαλώντας άνθηση της Μοριακής Φαρμακολογίας και της Μοριακής Βιολογίας αυτών των φυτών με αποκορύφωμα την ανακάλυψη νέων ουσιών με βελτιωμένη φαρμακολογική δράση.
«Μέχρι σήμερα έχουν απομονωθεί πάνω από 700 βιολογικά δραστικές ουσίες από αυτά τα φυτά, ενώ νέες φυσικές ουσίες με πολλαπλές φαρμακολογικές δράσεις ανακαλύπτονται σχεδόν κάθε χρόνο. Εκτός από την αναστολή της ακετυλ-χολινεστεράσης, οι ουσίες αυτές έχουν αντιοξειδωτικές, αντιμικροβιακές, αντιικές και αντινεοπλασματικές ιδιότητες. Ως εκ τούτου, η έρευνα είναι πολλά υποσχόμενη για την ανάπτυξη νέων θεραπευτικών προσεγγίσεων κατά ανθρώπινων ασθενειών».
Ωστόσο, παρότι μέχρι στιγμής μόνο η γαλανθαμίνη έχει εγκριθεί για κλινική εφαρμογή, οι Αμαρυλλίδες θεωρούνται ως “δώρα της φύσης προς τον άνθρωπο” και είναι σημαντικό ότι η αρχική γνώση για αυτά ανάγεται στον Όμηρο.
«Τα Ομηρικά έπη, σχεδόν 3.000 χρόνια από την εμφάνισή τους, εξακολουθούν και μαγεύουν όχι μόνο για την μοναδική ποιητική τους τέχνη αλλά και για τον πλούτο των γνώσεων και της σοφίας που περιέχουν. Το σημαντικότερο είναι ότι σηματοδοτούν τη μετάβαση από τον μύθο στον ορθολογισμό, η οποία οδήγησε στην μετέπειτα ανάπτυξη της κοσμολογίας, της φιλοσοφίας και τελικά της σύγχρονης επιστήμης», καταλήγει ο κ. Πλαϊτάκης.
