Ελλάδα

Ο ύστερος Πουλαντζάς και ο δημοκρατικός δρόμος - Συζητώντας με τον συγγραφέα Τάσο Σκλάβο

Ο ύστερος Πουλαντζάς και ο δημοκρατικός δρόμος - Συζητώντας με τον συγγραφέα Τάσο Σκλάβο
Το βιβλίο «Ο ύστερος Πουλαντζάς και ο δημοκρατικός δρόμος προς τον σοσιαλισμό: Όρια και προβληματισμοί» κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Κουκκίδα και θέτει στο στόχαστρό του την ανάγκη επιστροφής στην κομβική μα παραμελημένη θεωρητική συζήτηση γύρω από το αστικό κράτος και τους μηχανισμούς του.

Σε ιδεολογικά και κοινωνικά δίσεκτους καιρούς, το δοκίμιο του Τάσου Σκλάβου προσφέρει μια κριτική ανάλυση των θεωρητικών παραδοχών του σπουδαίου Έλληνα μαρξιστή διανοητή, Νίκου Πουλαντζά, εξετάζοντας τόσο την προοπτική μιας δημοκρατικής μετάβασης προς τον σοσιαλισμό όσο και τις πτυχές του σύγχρονου αστικού καπιταλιστικού κράτους.

Ο Πουλαντζάς ως κομμουνιστής διανοούμενος, στην προσπάθεια του να σκιαγραφήσει μια εφικτή στρατηγική για τη μετάβαση στον σοσιαλισμό, αυτό-οριοθετείται τόσο απέναντι στην κυρίαρχη σοσιαλδημοκρατία της εποχής του όσο και απέναντι στον σταλινισμό, επιχειρώντας να προσφέρει μια νέα πνοή στην επαναστατική στρατηγική και προκρίνοντας μια εν πολλοίς απροσδιόριστη σύνθεση άμεσης και αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας.

Ο Σκλάβος στρέφεται κριτικά προς τον Πουλαντζά για μια σειρά θεωρητικών ζητημάτων, όπως την αναγκαιότητα -ή όχι- συντριβής της αστικής κρατικής μηχανής, τη διαπερατότητα του σκληρού πυρήνα του κράτους από την ταξική πάλη, την απόρριψη του μοντέλου της δυαδικής εξουσίας, «χρεώνοντας» στον Πουλαντζά ευρωκομμουνιστικά χαρακτηριστικά και απομάκρυνση από τον προηγούμενο θεωρητικό εαυτό του.

Κατά τον Σκλάβο ο Πουλαντζάς τείνει να υποβαθμίζει τη σημασία της επαναστατικής βίας στη σύγκρουση με το αστικό κράτος, αλλά και να υπερασπίζεται την ανάγκη διατήρησης και επέκτασης των θεσμών της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, αφού μόνο διαμέσου αυτών είναι δυνατόν να διασφαλιστεί η επέκταση και η εμβάθυνση των ελευθεριών.

ysteros83_6576b.jpg

Με αφορμή την έκδοση αυτή, συζητήσαμε με τον συνάδελφο και συγγραφέα για το έργο του Νίκου Πουλαντζά.

Γιατί ύστερος Πουλαντζάς; Τι είναι αυτό που διαχωρίζει το έργο του Πουλαντζά;

Αναφέρομαι στον ύστερο Πουλαντζά, διότι στο έργο του παρατηρείται μια θεωρητική τομή, η οποία το διαχωρίζει σημαντικά σε δύο διαφορετικές θεωρητικές συνιστώσες. Αρχικά, λοιπόν ο Πουλαντζάς προωθούσε μια ρητά λενινιστική στρατηγική σύμφωνα με την οποία το εργατικό κίνημα θα έπρεπε να συγκροτηθεί σε μια αντιστασιακή οργάνωση, εξωτερική του καπιταλιστικού κράτους.

Το καπιταλιστικό κράτος θεωρείτο από τον Πουλαντζά ως η ξεκάθαρη και αδιαμφισβήτητη θεσμική έκφραση της αστικής πολιτικής κυριαρχίας, ενώ παράλληλα τόνιζε την κατηγορηματική αδυναμία της εργατικής τάξης να αξιοποιήσει ως έναν βαθμό αυτό το κράτος, ακόμα και στην πιο φιλελεύθερη και αντιπροσωπευτική μορφή του.

Ο πρώιμος Πουλαντζάς υποστήριζε την ανάγκη συντριβής της αστικής κρατικής μηχανής, ως το απαραίτητο προαπαιτούμενο βήμα για την άσκηση της προλεταριακής εξουσίας. Η τομή, λοιπόν, σηματοδοτεί την αποκήρυξη του πρώιμου αλτουσεριανού λενινιστικού εαυτού του Νίκου Πουλαντζά, στην προσπάθειά του να ιχνογραφήσει μια υλοποιήσιμη μεσοπρόθεσμη στρατηγική για τη μετάβαση στο σοσιαλισμό στο πλαίσιο της ευρωκομμουνιστικής συγκυρίας. Συνεπώς -κατά τη γνώμη μου- ο ύστερος Πουλαντζάς δεν προκύπτει θεωρητικά, αλλά ως απόρροια των πολιτικών επιλογών του και της στράτευσής του με το στρατόπεδο του ευρωκομμουνισμού, προσπαθώντας να λειτουργήσει πολιτικά στο εσωτερικό της Αριστεράς.

Ποιοι είναι οι κύριοι προβληματισμοί σου στην προσέγγιση του Πουλαντζά για τον δημοκρατικό δρόμο προς τον σοσιαλισμό;

Ο ύστερος Πουλαντζάς εγκαταλείπει την άποψη πως η κοινοβουλευτική δημοκρατία αποτελεί τη θεσμική έκφραση της αστικής πολιτικής κυριαρχίας, συνηγορεί υπέρ των φιλελεύθερων κοινοβουλευτικών μορφών και των διαδεδομένων ατομικών ελευθεριών και οδηγείται στην απόρριψη της ανάγκης καταστροφής της αστικής κρατικής μηχανής.

Ο Πουλαντζάς δίνει πλέον έμφαση στην ανάγκη διατήρησης και επέκτασης των θεσμών και των ελευθεριών της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, παράλληλα με την ανάπτυξη οργάνων άμεσης δημοκρατίας στη βάση, τα οποία θα συγκεραστούν με την κοινοβουλευτική δημοκρατία. Επιπλέον, οι εμφανείς αποτυχίες των δυτικοευρωπαϊκών κομμουνιστικών κομμάτων και η ανάδυση νέων κοινωνικών κινημάτων επέφεραν και τη μερική εγκατάλειψη από μέρους του της θέσης πως το κομμουνιστικό κόμμα και η εργατική τάξη κατέχουν τον ηγετικό ρόλο στον αγώνα για τον σοσιαλιστικό μετασχηματισμό.

Συνθέτοντας αυτές τις ερευνητικές διαστάσεις, αναπτύσσει το δικό του εναλλακτικό μονοπάτι μετάβασης, δομημένο πάνω σε μια πολυταξική, πολυκομματική συμμαχία, στην οποία οι μη ταξικές δυνάμεις και τα κοινωνικά κινήματα θα κατέχουν αυτόνομο ρόλο. Σε ποιον βαθμό, όμως, είναι άραγε πειστική η θέση σύμφωνα με την οποία η διατήρηση των αντιπροσωπευτικών θεσμών, σε συνδυασμό με την απόρριψη της συντριβής της αστικής κρατικής μηχανής, είναι αυτή που εγγυάται την επέκταση και εμβάθυνση των ελευθεριών; Τί στα αλήθεια θα συμβεί όταν ο εναλλακτικός σταδιακός σοσιαλιστικός μετασχηματισμός της κοινωνίας επιφέρει την αντίδραση του ταξικού αντιπάλου, ο οποίος μάλιστα, λόγω των ελευθεριών που αναγνωρίζει ακόμη και για αντιπάλους του ο δημοκρατικός δρόμος, θα έχει περισσότερα όπλα στη φαρέτρα του;

Ο Πουλαντζάς θέτει μεν ο ίδιος το ερώτημα και διευκρινίζει πως ο δημοκρατικός δρόμος δεν πρόκειται σε καμία περίπτωση να είναι ένα ειρηνικό πέρασμα, όμως δεν δίνει (ή δεν πρόλαβε να δώσει) επαρκείς απαντήσεις. Τί θα συμβεί όταν ένα τέτοιο κίνημα αναγκαστεί να απαντήσει με μη-ειρηνικά μέσα στον ταξικό αντίπαλο, ο οποίος θα επιχειρήσει να τερματίσει το εγχείρημα του δημοκρατικού δρόμου; Συνεπώς, μια σημαντική αντίφαση της πουλαντζιανής συλλογιστικής είναι και η υποτίμηση της βίας, αφού όπως είναι λογικό η αστική τάξη δεν πρόκειται να παραμείνει απαθής μπροστά σε μια διαδικασία, η οποία θα στρέφεται ενάντια στα συμφέροντά της.

Ποια είναι η προσωπική σου άποψη για το εγχείρημα του δημοκρατικού δρόμου προς τον σοσιαλισμό;

Είμαι της γνώμης πως ο δημοκρατικός δρόμος του Πουλαντζά τείνει να υποτιμά τη θεσμική υλικότητα του αστικού κράτους, αλλά και την ικανότητα στεγανοποίησής του από την πάλη των τάξεων. Ο συνδυασμός -από πλευράς Πουλαντζά- μιας αυστηρά σχεσιακής προσέγγισης και η αποδοχή της ύπαρξης των λαϊκών αγώνων σε ολόκληρο το φάσμα του κράτους, ουσιαστικά συμπεραίνει πως το κράτος έχει ουδέτερη φύση.

Πρέπει να επισημανθεί πως το γεγονός ότι η ταξική πάλη εγγράφεται στο εσωτερικό του κράτους δε σημαίνει σε καμιά περίπτωση πως το κράτος παύει να οργανώνει την αναπαραγωγή της αστικής εξουσίας. Αντιθέτως, υπάρχει πάντα ένα συγκεκριμένο δομικό όριο στις μετατροπές που μπορεί να πραγματοποιηθούν μέσα στον υφιστάμενο καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, ο οποίος αναγνωρίζεται ουσιαστικά από τη διαιώνιση και αναπαραγωγή των σχέσεων ιδιοκτησίας των μέσων παραγωγής.

Στην περίπτωση τώρα, που η αμφισβήτηση κατευθύνεται ενάντια στο ίδιο το καπιταλιστικό σύστημα, τότε υιοθετείται η απροκάλυπτη καταστολή των λαϊκών αγώνων. Αυτό συμβαίνει διότι στο εσωτερικό του κράτους εδράζεται ο σκληρός πυρήνας του, εκείνο το δομικό όριο που με σαφήνεια οριοθετεί τον «απαγορευμένο χώρο», ο οποίος παραμένει αλώβητος από τις πιέσεις της όποιας αλλαγής του ταξικού συσχετισμού δυνάμεων και στεγανοποιεί σε κάθε περίσταση την αστική κυριαρχία, ακόμα και μετά την κατάκτηση της εξουσίας από τις αντικαπιταλιστικές δυνάμεις.

Τί έχει αλλάξει από την εποχή του Πουλαντζά;

Τα πάντα! Αρχικά έχει αλλάξει ο ίδιος ο τύπος καπιταλισμού και ας μη μιλήσουμε καλύτερα για το πόσο έχει αλλάξει η Αριστερά μέσα σε αυτά τα πενήντα περίπου χρόνια. Μένοντας στη θεωρία και εστιάζοντας στον ακρογωνιαίο λίθο της συλλογιστικής του Πουλαντζά περί διαπερατότητας των κρατικών δομών και μηχανισμών από την ταξική πάλη, θεωρώ πως στις μέρες μας μια τέτοια διαπίστωση μοιάζει ξεπερασμένη, υπό την έννοια πως στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης, η εξουσία εκφεύγει των στενών ορίων του έθνους-κράτους και έχει μετατοπιστεί σε πιο απομακρυσμένους και χαλυβδωμένους από την ταξική πάλη διεθνείς οργανισμούς και θεσμούς.

Διεθνείς μηχανισμοί εξουσίας (τους οποίους γνωρίσαμε για τα καλά κατά τη μνημονιακή περίοδο), οι οποίοι δεν ελέγχονται, δεν λογοδοτούν, δεν νομιμοποιούνται δημοκρατικά και οι οποίοι είναι σημαντικά οχυρωμένοι από τις πιέσεις της ταξικής πάλης. Επί της ουσίας, σήμερα είμαστε αντιμέτωποι με ένα διαφορετικό καπιταλιστικό μοντέλο, ενώ φυσικά έντονες διαφοροποιήσεις παρουσιάζει και η εργατική τάξη, η οποία σε μεγάλο βαθμό έχει απωλέσει τη μαζικότητα και την αγωνιστικότητά της.

Κλείνοντας, ποια είναι η γνώμη σου για την αναθεώρηση των παραδοσιακών μαρξιστικών προσεγγίσεων στη σημερινή εποχή;

Ο μαρξισμός είναι ένα πολύ ανοιχτό θεωρητικό πεδίο. Ήδη από τον θάνατο του Μαρξ έγινε αντιληπτό πως η μαρξική θεωρία δεν επιδέχεται μονάχα μιας ερμηνείας και δεν εξελίσσεται σε μία και μόνη θεωρητική κατεύθυνση. Η ύπαρξη του μαρξισμού είναι πάντοτε συνυφασμένη με το σχηματισμό διαφορετικών μαρξιστικών ρευμάτων ή σχολών, που συχνά έρχονται σε σύγκρουση (ή και ρήξη) στη βάση αντιφατικών και αντιτιθέμενων μεταξύ τους αρχών, θέσεων και πορισμάτων.

Πολλά και διαφορετικά μαρξιστικά ρεύματα διεξάγουν μια διαρκή θεωρητική, ιδεολογική και πολιτική αντιπαράθεση, παρότι στις μέρες μας αυτή έχει ατονήσει αισθητά. Ας έχουμε, όμως, κατά νου πως ο μαρξισμός δεν αποτελεί μόνο μια θεωρία, αλλά αποτελεί ιστορικά και μια μαζική ιδεολογία μεγάλων μερίδων του εργατικού κινήματος και των λαϊκών τάξεων. Συνεπώς, ο μαρξισμός είναι δισυπόστατος, αφού αποτελεί τόσο ένα θεωρητικό σύστημα, όσο και μια ιδεολογία μαζών, με αποτέλεσμα η εξέλιξη του μαρξισμού να επικαθορίζεται συχνά από την πορεία και τις καμπές της πάλης των τάξεων, και πιο συγκεκριμένα από τα αποτελέσματα της πάλης αυτής στο επίπεδο της ιδεολογίας.

Επομένως, ο μαρξισμός εκφεύγει των ορίων της θεωρίας και συναντιέται με τις μάζες, συμμετέχοντας ενεργά στις κοινωνικές πρακτικές, τροφοδοτεί τους κοινωνικούς αγώνες, αλλά και τροφοδοτείται από αυτούς. Αναμφίβολα, όμως, στις μέρες μας η θεωρητική δύναμη του μαρξισμού μοιάζει να έχει υποχωρήσει σημαντικά. Μήπως αυτό σημαίνει πως οι θεωρητικές έννοιες που θεμελίωσε ο Μαρξ έχασαν τη σημασία τους, ή πως σταμάτησαν να παράγονται σημαντικές σύγχρονες μαρξιστικές αναλύσεις; Κάθε άλλο! Αντιθέτως, αυτό που συμβαίνει είναι πως στη σημερινή συγκυρία έχει περιοριστεί η δυνατότητα του μαρξισμού να αναπαράγεται ως ιδεολογία μαζών, πλήττοντας έτσι και τη δυναμική του μαρξισμού ως θεωρητικό σύστημα. Όμως, ο μαρξισμός θα επιστρέψει, διότι το όραμα του σοσιαλιστικού μετασχηματισμού και μιας πιο δίκαιης κοινωνίας παραμένει πάντα επίκαιρο, παρότι συχνά περνά σημαντικές χρονικές περιόδους ύφεσης και απογοήτευσης.

Το βιογραφικό του συγγραφέα

Ο Τάσος Σκλάβος γεννήθηκε το 1989 και μεγάλωσε στην Καλαμάτα. Σπούδασε Πολιτικές Επιστήμες και Δημόσια Διοίκηση και έκανε μεταπτυχιακό στη Διακυβέρνηση και τις Δημόσιες Πολιτικές. Από το 2022 είναι διδάκτωρ Κοινωνιολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου, ενώ αυτήν την περίοδο εκπονεί μεταδιδακτορική έρευνα. Είναι δημοσιογράφος, μέλος της ΕΣΗΕΑ και έχει εργαστεί σε ενημερωτικούς ιστοτόπους. Είναι μέλος της Ένωσης Μεσσήνιων Συγγραφέων και έχουν κυκλοφορήσει 4 βιβλία του. Τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα στρέφονται στη θεωρία του κράτους και στη μελέτη του μαρξισμού.

Βιβλία του

Ένα βιβλίο για τον Οδυσσέα (Εκδόσεις Ηδυέπεια, 2018)
Όταν γνώρισα τα μάτια σου (Εκδόσεις 24γράμματα, 2020)
Από του Λάπι έρχομαι (Εκδόσεις Καμπύλη, 2021)
Ο ύστερος Πουλαντζάς και ο δημοκρατικός δρόμος προς τον σοσιαλισμό (Εκδόσεις Κουκκίδα, 2024)

photo.sklavos354_59128.jpg