Θα μπορούσε να πει κάποιος πως η συγκεκριμένη πρωτοβουλία ενσαρκώνει ακριβώς το ρητό «η ισχύς εν τη ενώσει»! Ενωμένοι ευρωπαίοι πολίτες-επιστήμονες από 32 χώρες, καθοδηγούμενοι από την ανιδιοτελή αγάπη τους για τη φύση έψαξαν σε περισσότερες από 5200 τοποθεσίες στην Ευρώπη, από τη Σουηδία έως την Πίνδο, για να καταγράψουν σημεία όπου φυτρώνει μόνο του το πρώτο λουλούδι της άνοιξης, η κίτρινη πρίμουλα (Primula veris), γνωστή και ως «λουλούδι του Δαρβίνου».
Σκοπός της εκστρατείας δεν ήταν μόνο να βρουν που φυτρώνει το λουλούδι, αλλά να εντοπίσουν και περιοχές στις οποίες σημειώθηκαν αλλαγές σε ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των ανθέων αυτών των εντομοεπικονιαζόμενων φυτών, καθώς η απώλεια οικοτόπων, το μειωμένο μέγεθος του πληθυσμού τους και η κλιματική αλλαγή έχουν εγείρει ανησυχίες σχετικά με τον αντίκτυπο αυτών των παραγόντων στις αναλογίες μορφών ανθέων και σε άλλα λειτουργικά χαρακτηριστικά των φυτών.
Ο ίδιος ο Κάρολος Δαρβίνος, ο δημιουργός της θεωρίας της εξέλιξης, ενδιαφερόταν έντονα για τις πρίμουλες και τα άνθη τους, και η παρούσα έρευνα δεν απείχε από το δικό του πνεύμα περί της εξέλιξης των ειδών.
Η ιδέα μιας μαζικής παρατήρησης λουλουδιών κίτρινης πρίμουλας σε πανευρωπαϊκή κλίμακα προήλθε από μια δημοφιλή επιστημονική εκστρατεία που ξεκίνησε το 2019 στην Εσθονία, όπου χιλιάδες επιστήμονες και φυσιολάτρες πολίτες εξέτασαν προσεκτικά τα άνθη περισσότερων από 200.000 κίτρινων λουλουδιών. Μέσα στα επόμενα τέσσερα χρόνια έγιναν παρατηρήσεις σε περισσότερες από 8.000 τοποθεσίες σε όλη την Ευρώπη, συμπεριλαμβανομένης και της Ελλάδας, και εξετάστηκαν σχεδόν 900.000 άτομα κίτρινης πρίμουλας.
Τα αποτελέσματα του προγράμματος ρίχνουν φως στην αναπαραγωγή και στην ευζωία εντομοεπικονιαζόμενων φυτών υπό συνθήκες αλλαγής κλίματος και χρήσεων γης. Μάλιστα, τα ευρήματα δημοσιεύθηκαν πρόσφατα στο κορυφαίο επιστημονικό περιοδικό παγκοσμίως στον τομέα της οικολογίας Journal of Ecology.
«Η κίτρινη πρίμουλα (Primula veris) θεωρείται ένα είδος-μοντέλο (πρότυπος οργανισμός) για τη μελέτη των φυτών που επικονιάζονται (γονιμοποιούνται) από έντομα, αλλά και ένας δείκτης για τις αλλαγές που συντελούνται, συμπεριλαμβανομένων και των ανθρώπινων παρεμβάσεων στο φυσικό περιβάλλον. Οι πρίμουλες που συναντάμε στη φύση έχουν δύο μορφές ανθέων, μια με μακρύ στύλο υπέρου (μακρόστυλα άνθη) και μια με βραχύ στύλο (βραχύστυλα). Στα μακρόστυλα άνθη, οι στήμονες με τους ανθήρες (ανδρείο) βρίσκονται στη βάση της συμπέταλης στεφάνης, ενώ ο στύλος του υπέρου (γυναικείο) είναι ψηλός, καθιστώντας την αυτοεπικονίαση δύσκολη. Στα βραχύστυλα άνθη, ο στύλος είναι κοντός και οι ανθηροφόροι στήμονες ψηλότεροι», περιγράφει ο εθνικός συντονιστής του έργου και κύριος ερευνητής του Ινστιτούτου Γενετικής Βελτίωσης και Φυτογενετικών Πόρων στον ΕΛΓΟ-ΔΗΜΗΤΡΑ, Δρ. Νίκος Κρίγκας.
Παρόμοια συστήματα διάταξης ανθικών αναπαραγωγικών οργάνων έχουν εξελιχθεί σε πολλά είδη φυτών, με σκοπό την αποφυγή της αυτεπικονίασης και τη διευκόλυνση της σταυρεπικονίασης από έντομα. Ένα φυτό μπορεί να επικονιασθεί επιτυχώς μόνο όταν δέχεται γύρη από ένα άλλο φυτό με διαφορετική ανθική μορφή. Ως εκ τούτου, για να είναι βιώσιμος ένας αυτοφυής πληθυσμός, η αναλογία των βραχύστυλων και των μακρόστυλων μορφών του θα πρέπει να είναι παρόμοια (ισοπληθής).
Ωστόσο, σε πολλούς πληθυσμούς της κίτρινης πρίμουλας που παρατηρήθηκαν στην Ευρώπη διαπιστώθηκε σημαντική ανισορροπία και έντονη υπεροχή των βραχύστυλων ανθέων (κατά 9% περισσότερο συγκριστικά με τα μακρόστυλα). Στους πληθυσμούς με μικρό αριθμό ατόμων, η ανισορροπία στις ανθικές μορφές ήταν συχνότερη και μάλιστα, ανεξάρτητα από τον ανθικό μορφότυπο.
Η περαιτέρω ανάλυση των δεδομένων σε σχέση με το κλίμα και τη χρήση γης αποκάλυψε ότι η μεγαλύτερη επικράτηση των βραχύστυλων σχετίζεται με εντονότερες καλοκαιρινές βροχοπτώσεις και με πιο εντατική χρήση γης. Αξίζει δε, να αναφερθεί ότι, σύμφωνα με προηγούμενες μελέτες, η άνιση αναλογία ανθικών μορφών αποτελεί έναν από τους ενδογενείς κινδύνους που μπορεί να οδηγήσει στην εξαφάνιση ειδών. Σύμφωνα με τον Δρα. Νίκο Κρίγκα και την Ομότιμη Καθηγήτρια του Τμήματος Γεωγραφίας στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου Θεοδώρα Πετανίδου, που είναι ειδική στην επικονίαση και στους επικονιαστές, τα αποτελέσματα που προκαλούν έκπληξη, προσφέρουν άφθονο υλικό για περαιτέρω έρευνα.
Σύμφωνα με την επικεφαλής της πανευρωπαϊκής εκστρατείας Δρα. Tsipe Aavik, παρόμοια αποτελέσματα είχαν ληφθεί πριν από μερικά χρόνια από παρατηρήσεις που έγιναν στο πλαίσιο της πρωτοβουλίας επιστήμης των πολιτών στην Εσθονία, αλλά τότε οι μετατοπίσεις αποδόθηκαν στην «επίπτωση του ορίου», στο γεγονός δηλαδή ότι η Εσθονία βρίσκεται στο βόρειο άκρο του εύρους εξάπλωσης του είδους. «Η παρούσα έρευνα επιβεβαίωσε ότι, στην πραγματικότητα, η ισορροπία των ανθικών μορφών έχει διαταραχθεί σε ολόκληρη την Ευρώπη, οπότε αυτή η αλλαγή έχει πολύ μεγαλύτερη σημασία», επισημαίνει η ίδια.
Οι ερευνητές θεωρούν ότι αυτό μπορεί να αποτελεί ένα βήμα στο πλαίσιο της εξελικτικής πορείας των φυτών, που τα βοηθά να αντιμετωπίσουν τις διάφορες περιβαλλοντικές αλλαγές όπως την απώλεια και τον κατακερματισμό των κατάλληλων ενδιαιτημάτων, τις αλλαγές στην ποικιλότητα και στη σύνθεση των επικονιαστών και το θερμότερο και υγρότερο κλίμα. Η παρατήρηση της κίτρινης πρίμουλας σε πανευρωπαϊκό επίπεδο είναι μόνο το πρώτο βήμα για τον έλεγχο αυτής της νέας υπόθεσης εργασίας.
Σύμφωνα με τον Δρα. Κρίγκα, η κίτρινη πρίμουλα στην Ελλάδα εμφανίζεται σε ορεινά λιβάδια και παρυφές, σε κράσπεδα ή ανοίγματα δασών, συνήθως σε υψόμετρα 700-2300 m, ακόμα και δίπλα στο δρόμο όταν αυτός διέρχεται από τέτοια οικοσυστήματα. Το φυτό ανθίζει από τον Απρίλιο έως τον Ιούλιο, ανάλογα με το υψόμετρο (την άνοιξη σε χαμηλότερα υψόμετρα, ενώ στις αρχές του καλοκαιριού σε μεγαλύτερα υψόμετρα). Αυτοφυείς πληθυσμοί κίτρινης πρίμουλας υπάρχουν σε πολλά βουνά της Στερεάς Ελλάδας, της νότιας και βόρειας Πίνδου, της ανατολικοκεντρικής και βορειοανατολικής Ελλάδας.
Την ανοικτή πρόσκληση για συμμετοχή ευαισθητοποιημένων Ελλήνων και Ελληνίδων σε θέματα περιβάλλοντος είχε απευθύνει τότε το Ινστιτούτο Γενετικής Βελτίωσης και Φυτογενετικών Πόρων του Ελληνικού Γεωργικού Οργανισμού Δήμητρα. Οι επιστήμονες του οργανισμού με την έναρξη του έργου είχαν προσκαλέσει Έλληνες πολίτες στην Ελλάδα, όπως συνέβη και σε όλη την Ευρώπη, να παρατηρήσουν τις κίτρινες πρίμουλες την άνοιξη του 2021 και του 2022 και να προσφέρουν τα δεδομένα των παρατηρήσεών τους στην ερευνητική ομάδα.