Ο όρος «σπείρα θανάτου» χρησιμοποιείται συχνά σε λογιστικά (οικονομικά) ζητήματα για να εξηγήσει τα ασφαλιστικά, παραγωγικά ή επενδυτικά λάθη και τις επακόλουθες κακές προσαρμογές που οδηγούν σε τεράστιες ζημίες. Χρησιμοποιείται επίσης στο πατινάζ για να περιγράψει τις πολύ γρήγορες και επισφαλείς, καθοδικές περιστροφές μιας γυναίκας πατινέρ στα χέρια του αρσενικού παρτενέρ της καθώς πλησιάζει όλο και πιο κοντά προς τον πάγο, αλλά και στην αεροπορία για να περιγράψει την καθοδική πτώση ενός αεροσκάφους που έχει χάσει τον έλεγχο και οδεύει προς μια αναπόφευκτη σύγκρουση με το terra firma.
Σύμφωνα με έναν γενικότερο ορισμό, μια «σπείρα θανάτου» είναι μια σειρά από καιροσκοπικούς συμβιβασμούς που αθόρυβα δημιουργούνται με την πάροδο του χρόνου με καταστροφικό αποτέλεσμα. Κατ' επέκταση, ο όρος περιγράφει και τις ενέργειες ενός ατόμου, προσώπων ή μιας ολόκληρης κοινωνίας που αναπόφευκτα οδηγούν σε μια καταστροφή.
Όπως ένας στρατός από μυρμήγκια, έτσι και μια κοινωνία παγιδεύεται μερικές φορές σε μια «σπείρα θανάτου», σε έναν φαύλο κύκλο αυτοενισχυόμενης δυσλειτουργικής συμπεριφοράς που χαρακτηρίζεται από συνεχή λανθασμένη λήψη αποφάσεων, από
μυωπική και μονομερή εστίαση σε μία ή σε ένα σύνολο λύσεων, από άρνηση, δυσπιστία, δογματική σκέψη και αδυναμία ή άρνηση μάθησης.
Tοξικά συστατικά για κάθε κοινωνία
Η επιθετικότητα, η κλοπή, η διαφθορά, η εγκληματικότητα, η απειθαρχία, ο νεποτισμός, ο εγωισμός, η σκληρότητα, η ανομία, η αδιαφορία, η διαφθορά, το προσωπικό συμφέρον, η απελπισία, η άγνοια, η αναποτελεσματικότητα, η ασέβεια και η προκατάληψη είναι εξαιρετικά τοξικά συστατικά για κάθε κοινωνία. Ωστόσο, είναι ευρέως διαδεδομένα.
Σε μια πρόσφατη μελέτη ο καθηγητής Γιάννης Ιωαννίδης που διευθύνει το Κέντρο Καινοτομίας στην Μετα-Έρευνα του Stanford και είναι Καθηγητής παθολογίας, επιδημιολογίας και πληθυσμιακής υγείας, επιστημών δεδομένων και στατιστικής στο Πανεπιστήμιο Stanford, προτείνει τον όρο Death Spiral Effect (Κοινωνική Σπείρα Θανάτου) για να περιγράψει τη δυσκολία να σπάσει το καθοδικό σπιράλ της κοινωνικής παρακμής.
«Νομίζω ότι όλοι παρατηρούμε λίγο πολύ ότι τα πιο σημαντικά κοινωνικά προβλήματα στηρίζονται σε λάθος αποφάσεις που φαίνονται να επαναλαμβάνονται και να διαιωνίζονται. Υπάρχει αρκετή βιβλιογραφία για την αυτο-καταστροφική πορεία οργανισμών, αλλά εμείς θελήσαμε να δούμε πώς οι σχετικές θεωρίες και τα εμπειρικά δεδομένα μπορούν να εφαρμοστούν στην πορεία μιας ολόκληρης κοινωνίας», εξηγεί ο ίδιος.
Προηγούμενες έρευνες δείχνουν ότι ιστορικά, δύο είναι οι βασικοί παράγοντες που πυροδοτούν αυτόν τον τύπο κοινωνικής παρακμής: οι αυξανόμενες ανισότητες που δημιουργούν ένα ανώτερο στρώμα ελίτ και ένα κατώτερο στρώμα μαζών και η συρρίκνωση (πρόσβαση σε) πόρους. Σημαντικά ζητήματα στα οποία η έρευνα του καθηγητή στοχεύει να ρίξει φως είναι τα συμπεριφορικά θεμέλια της παρακμής, καθώς και το ερώτημα εάν και πώς μπορεί να αναστραφεί η κοινωνική παρακμή.
Γιατί και πώς οι κοινωνίες μας οδηγούνται στην αυτοκαταστροφή;
Σύμφωνα με τον Καθηγητή Ιωαννίδη πρόκειται για μια πολυ-παραγοντική διαδικασία: «Πολλοί παράγοντες μπορεί να συν-ευθύνονται. Το ένα λάθος φέρνει το άλλο. Όταν η καθοδική πορεία γίνεται πλέον εμφανώς αντιληπτή, η κατάσταση μπορεί να είναι ήδη προχωρημένη. Οι ελίτ πλέον φοβούνται, μισούν και δεν εμπιστεύονται τη μάζα των πολλών πολιτών και οι πολλοί απλοί πολίτες φοβούνται, μισούν και δεν εμπιστεύονται την ελίτ. Και οι δυο πόλοι προσπαθούν να διατηρήσουν ό,τι μπορούν και συμβιώνουν μέσα στο ψεύδος και τη διαφθορά, αλλά κατά βάθος υπάρχει βαθιά μισαλλοδοξία. Αρχικά πλήττονται οι πολλοί πολίτες από τα παράλογα, αυτο-καταστροφικά μέτρα και οι ανισότητες διευρύνονται. Μετά όμως καταστρέφονται και οι ίδιες οι ελίτ».
Ωστόσο, ο διακεκριμένος καθηγητής υποστηρίζει ότι αυτή η καθοδική πορεία μπορεί να αναστραφεί: «Η πορεία μπορεί να αναστραφεί αν υπάρχει πεφωτισμένη ηγεσία που μπορεί να κάνει την ανιδιοτελή υπέρβαση και να αλλάξει τα πρότυπα της κοινωνίας,
αντί να εξυπηρετεί μικροπρεπείς, αρρωστημένους και μυωπικούς στόχους. Χρειάζονται επίσης αυξημένου βαθμού ενσυναίσθηση, κοινωνική αλληλεγγύη, αποφυγή καλλιέργειας ενός κλίματος αλληλοκατηγοριών και ισχυρότεροι θεσμοί δημοκρατίας.
Ουσιαστικά μιλάμε για μια ηθική ενδυνάμωση της κοινωνίας, κάτι που δεν είναι εύκολο όταν η παρακμή και οι λανθασμένες αποφάσεις γίνονται ο κανόνας και επικροτούνται και αλληλο-επιβραβεύονται», συμπληρώνει ο κ. Ιωαννίδης.
Σύμφωνα με τον ίδιο, η «οικοδόμηση» υγιών κοινωνιών είναι ένα ζήτημα που αφορά τόσο την προσωπική στάση όσο και την δυναμική λειτουργία συνόλων. «Οι κοινωνίες δεν παρασκευάζονται στο εργαστήριο όπως οι χημικές ουσίες και είναι πολύ πιο σύνθετες από οργανισμούς, όπως για παράδειγμα, από εταιρείες που ίσως έχουν σχετικά συγκεκριμένους κανόνες και μηχανισμούς για την εξυγίανσή τους.
Δεν χάνει την αισιοδοξία του
Όμως αυτά που ισχύουν σε μικρότερα σύνολα και οργανισμούς ισχύουν μάλλον και στις κοινωνίες σε μεγάλο βαθμό», σχολιάζει ο Έλληνας επιστήμονας, χωρίς να χάνει την αισιοδοξία του: «Ο κάθε άνθρωπος μετράει και εν δυνάμει μπορεί να αλλάξει τον κόσμο. Δεν πρέπει να περιφρονούμε ή να υποτιμάμε τη δύναμη που έχει ο καθένας μας να πράξει το σωστό, να σηκωθεί λίγο ψηλότερα και να σηκώσει και τους άλλους γύρω του. Όταν διαπιστώνουμε καταστροφικά λάθη, ο καθένας από μας έχει την επιλογή να μείνει πίσω και να μην ενσωματωθεί στα μπουλούκια των παραπλανημένων μέσα στην «σπείρα θανάτου».
Αυτό μπορεί να οδηγήσει ακόμα και στον εξοστρακισμό μας, αλλά έστω και έτσι είναι καλύτερο από το να υποκύψουμε στην παρακμή», καταλήγει ο κ. Ιωαννίδης.
