«Δασμοί – η πιο όμορφη λέξη στο λεξικό» - αυτή είναι μια φράση που αγαπά ο αμερικανός πρόεδρος. Αυτή η λέξη πλανιέται σαν φάντασμα επάνω από τον κόσμο μαζί με μια άλλη λέξη που φέρνει ρίγη στους εργαζόμενους: ύφεση.
Ο οικονομικός πόλεμος που έχει εξαπολύσει ο Ντόναλτ Τραμπ είναι ο πολλοστός «μαύρος κύκνος» με τον οποίο καλείται να αναμετρηθεί ο κόσμος της εργασίας, ένα γεγονός δηλαδή που αλλάζει με τρόπο απρόβλεπτο την παγκόσμια οικονομία. Όπως η οικονομική κρίση, αργότερα η πανδημία, στη συνέχεια η ενεργειακή κρίση και οι γεωπολιτικές αναταράξεις υπό το μόνιμο φόντο της κλιματικής κρίσης. Δεν είναι ένας, αλλά ολόκληρο σμήνος μαύρων κύκνων που έρχεται καταπάνω στους εργαζόμενους.
Η γυναίκα που κάθεται κατάκοπη απέναντι μου αγνοεί την θεωρία του Νασίμ Ταλέμπ για τους μαύρους κύκνους, αδιαφορεί για την ανάλυση ρίσκων και κινδύνων κι έχει πια χάσει το μέτρημα στη διαχείριση κρίσεων. «Όταν ξέσπασε η οικονομική κρίση στην Ελλάδα οι δυο γιοι μου ήταν φοιτητές σε διαφορετικές πόλεις – το να τελειώσουν τις σπουδές τους ήταν άθλος. Επάνω που άρχισε η κατάσταση να στρώνει στην Ελλάδα και τα δυο μου αγόρια είχαν στήσει μια καινούργια ζωή ο ένας στην Ολλανδία κι ο άλλος στην Αγγλία, ήρθε η πανδημία. Ξεπεράστηκε κάπως κι αυτό το σοκ και τώρα έρχεται ο παλαβός από την Αμερική και δεν ξέρουμε πάλι τι μας ξημερώνει. Είμαι 62 χρονών κι ώρες ώρες νοιώθω εκατό». Η κυρία Μαρία περιγράφει με απόλυτη ενάργεια αυτό που όλοι βιώνουμε: την μια κατάσταση εξαίρεσης να διαδέχεται την άλλη, την πολυκρίση ως νέα κανονικότητα.
Αναλυτές σε όλο τον κόσμο – και στην Ελλάδα- προσπαθούν να προβλέψουν τι θα φέρει για το παγκόσμιο οικονομικό σύστημα η πολιτική Τραμπ, η Ευρωπαϊκή Συνομοσπονδία Συνδικάτων (η οποία εκπροσωπεί 45 εκατομμύρια μέλη από 94 συνδικαλιστικές οργανώσεις και 10 ευρωπαϊκές συνδικαλιστικές ομοσπονδίες σε 42 ευρωπαϊκές χώρες) προειδοποιεί πως οι δασμοί στα προϊόντα που εξάγει η ΕΕ θα πλήξουν πιο σκληρά από όλους τους εργαζόμενους και καλεί την Ευρώπη να πάρει μέτρα για την προστασία τους. Ειδικά για τους Έλληνες, η νέα αυτή συνθήκη διακινδύνευσης έρχεται να προστεθεί σε μια ήδη δύσκολη οικονομική συνθήκη. Πολλώ δε που, όπως αναφέρει στην εβδομαδιαία μελέτη της η Eurobank, οι πολιτικές προστατευτισμού αποτελούν ανοδικό κίνδυνο για τον πληθωρισμό και καθοδικό κίνδυνο για την ανάπτυξη. Από το λάδι και το κρασί μέχρι και τα κοσμήματα και τις γούνες, η Εθνική Τράπεζα σε δική της έκθεση εντοπίζει 23 επιμέρους προϊόντα που είναι ευάλωτα στις άμεσες επιπτώσεις των δασμών, αφού διατηρούν την τελευταία 6ετία σταθερή εξαγωγική παρουσία στις ΗΠΑ, αλλά και υψηλή εξάρτηση (άνω του 10% στο σύνολο των εξαγωγών τους). Πίσω από όλα αυτά τα «στεγνά» οικονομικά στοιχεία βρίσκονται και εργαζόμενοι σε αυτούς τους κλάδους στην Ελλάδα, αλλά και στην Ευρώπη, όπως επίσης εργαζόμενοι είναι και οι Αμερικανοί που επισκέπτονται την Ελλάδα σαν τουρίστες το καλοκαίρι.
«Προφανώς και ανησυχώ παρόλο που δεν γνωρίζω οικονομικά», λέει ο Γιάννης, που εργάζεται σε μεγάλο εστιατόριο σε τουριστικό προορισμό. «Δεν ξέρω πόσο και αν θα επηρεαστεί και ο δικός μας κλάδος, αφού σε περιόδους μεγάλης οικονομικής αναστάτωσης ο κόσμος φοβάται και κλείνεται. Κι από την άλλη, είμαι 35 χρονών κι έχω κουραστεί να φοβάμαι, έχω κουραστεί να ζω από κρίση σε κρίση, γίναμε πια εξπέρ να επιβιώνουμε από κρίσεις – πότε θα ζήσουμε;»
Αυτό το υγιές αίτημα για ζωή κι όχι επιβίωση υπονομεύεται ωστόσο μονίμως από την οικονομική συγκυρία. Ήδη από το μακρινό 1844 ο Μαρξ στα Παρισινά Χειρόγραφα συνέδεε το πως νοιώθουμε με την εργασία μας; «μπορούμε να δούμε πως με τον τρόπο που η ιστορία της βιομηχανίας και η αντικειμενική ύπαρξη της βιομηχανίας αναπτύχθηκε, είναι το ανοιχτό βιβλίο των ουσιαστικών δυνάμεων του ανθρώπου, η ψυχολογία του ανθρώπου παρούσα σε απτή μορφή». Και για την σημερινή μας κατάσταση, αρκεί να διαβάσει κανείς την έρευνα του Ινστιτούτου Οικονομικών & Βιομηχανικών Ερευνών τον προηγούμενο μόλις μήνα.
Από το 1981 το ΙΟΒΕ διεξάγει κάθε μήνα Έρευνες Οικονομικής Συγκυρίας μελετώντας στοιχεία για πάνω από 1000 επιχειρήσεις και, από το 2008, αντιπροσωπευτικό δείγμα 1500 καταναλωτών. Τα στοιχεία του Μαρτίου αποκαλύπτουν μια πολύ διαφορετική εικόνα πίσω από τα φωτεινά πλάνα των ασφυκτικά γεμάτων τουριστικών προορισμών τις μέρες του Πάσχα, αφού φαίνεται πως στην Ελλάδα πια οι παράλληλες και με χαώδεις διαφορές ταξικές πραγματικότητες έχουν παγιωθεί.
- 63% των καταναλωτών δηλώνουν πως «μόλις τα βγάζουν πέρα».
- Οι Έλληνες καταναλωτές εμφανίζονται ως οι περισσότερο απαισιόδοξοι στην ΕΕ, με διαφορά από τους επόμενους
- 60% των νοικοκυριών εκτίμησε ελαφρά ή αισθητή επιδείνωση της οικονομικής του κατάστασης.
Οικονομικός πόλεμος πάντων πατήρ;
Πόσο απειλεί ο οικονομικός πόλεμος που έχει εξαπολύσει ο Ντόναλντ Τραμπ τους Έλληνες και τους Ευρωπαίους εργαζόμενους; Απειλούνται οι θέσεις, αλλά και οι όροι εργασίας, οι μισθοί και τα εισοδήματα; Αυτά είναι τα πρώτα ερωτήματα που θέσαμε στην Καθηγήτρια των Οικονομικών της Εργασίας και της Κοινωνικής Πολιτικής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Μαρία Καραμεσίνη.
«Ο πόλεμος αυτός βρίσκεται σε εξέλιξη. Οι νέοι δασμοί 20% που επέβαλε ο Τραμπ στην Ε.Ε. στις 2 Απριλίου έχουν ανασταλεί για 90 μέρες, ισχύουν ήδη οι πρώτοι 25% στον χάλυβα, το αλουμίνιο και τα αυτοκίνητα, ενώ δεν ξέρουμε που θα καταλήξουν οι διαπραγματεύσεις ΕΕ-ΗΠΑ. Η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα προβλέπει ότι οι δασμοί θα προκαλέσουν ύφεση στην ευρωπαϊκή οικονομία, απολύσεις στους κλάδους που εξάγουν στις ΗΠΑ (π.χ. αυτοκινητοβιομηχανία στη Γερμανία, ελαιόλαδο-τρόφιμα στην Ελλάδα) και μείωση θέσεων εργασίας στις υπηρεσίες που θα επηρεαστούν από τα μειωμένα εισοδήματα (π.χ. τουρισμός). Γενικότερα, ο οικονομικός πόλεμος που εξαπέλυσε ο Τραμπ αυξάνει την παγκόσμια αβεβαιότητα και τον κίνδυνο χρηματιστηριακών κραχ και νέας παγκόσμιας οικονομικής κρίσης», αναφέρει η Καραμεσίνη.
- 57% των πολιτών θεωρεί ως σημαντικότερο πρόβλημα την ακρίβεια.
- 26,3% την Υγεία
- 24,3% τα εισοδήματα.
ΠΗΓΗ: MRB, Aπρίλιος 2025
Συγκρίνοντας τον κόσμο της εργασίας στη χώρα μας και την Ε.Ε., πως θα περιγράφαμε την συνθήκη για τους Έλληνες εργαζόμενους ρωτήσαμε την κ.Καραμεσίνη. «Μετά το σοκ των Μνημονίων, οι έλληνες εργαζόμενοι υπέστησαν νέα πλήγματα με τις κρίσεις του κορονοϊού και της ακρίβειας, κατά τη διάρκεια των οποίων η κυβέρνηση της ΝΔ απορρύθμισε περαιτέρω την αγορά εργασίας, περιορίζοντας δραστικά τις συλλογικές διαπραγματεύσεις και τα συνδικαλιστικά δικαιώματα, ελαστικοποιώντας πλήρως το χρόνο εργασίας μέσω ατομικών συμβάσεων, εισάγοντας νέες ευέλικτες μορφές εργασίας. Παρά τις αυξήσεις του κατώτατου μισθού από το 2022, οι πραγματικοί μισθοί, που είχαν μειωθεί ήδη κατά 26,5% με τα Μνημόνια, υποχώρησαν ακόμα περισσότερο (2,5%) μεταξύ 2019 και 2024. Σήμερα η Ελλάδα βρίσκεται στην τελευταία θέση της Ε.Ε. ως προς το ύψος των μισθών με όρους αγοραστικής δύναμης, πίσω ακόμα και από τη Βουλγαρία».
Πάσχουν οι επιχειρήσεις, ασθενούν οι εργαζόμενοι
Η Αλεξάνδρα Κορωναίου είναι Καθηγήτρια του Τμήματος Ψυχολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου και Κοσμήτορας της Σχολής Κοινωνικών Επιστημών. Στην μελέτη της «Όταν η εργασία γίνεται ασθένεια» (εκδ.Πεδίο) ανατέμνει το ερώτημα πώς η εργασία, αντί να είναι άνοιγμα στον κόσμο και κοινωνικός δεσμός, μετατρέπεται σε πηγή αγωνίας, δυσανεξίας και ασθένειας για εκατομμύρια ανθρώπους στον κόσμο. Κι αυτό ακριβώς το ερώτημα της απευθύναμε με αφορμή την νέα τέλεια καταιγίδα με την οποία φαίνεται πως θα έρθουν για άλλη μια φορά οι εργαζόμενοι.
«Ελάχιστες είναι προς το παρόν οι φωνές που ακούγονται για τις αρνητικές επιπτώσεις των δασμών που επιβάλλονται από τις ΗΠΑ στις εξαγωγές στη ζωή και την ψυχοκοινωνική ισορροπία των ίδιων των εργαζομένων», σημειώνει η κ.Κορωναίου τονίζοντας πως «μόνο τα συνδικάτα και ορισμένοι βιομηχανικοί κλάδοι επισημαίνουν αυτό το ζήτημα, ενώ είναι φανερό πως οι εξελίξεις των οικονομικών πολιτικών του Τραμπ θα πλήξουν ιδιαίτερα τη λεγόμενη γενιά Ζ που, μολονότι κατέχει πτυχία, εξειδικεύσεις και τεχνολογικές δεξιότητες, κινδυνεύει να αντιμετωπίσει σοβαρές απώλειες θέσεων εργασίας και, επομένως, σοβαρά προβλήματα γενικευμένου εργασιακού στρες».
- 52% των Gen Z αναφέρει ότι βιώνει καθημερινά υψηλά επίπεδα εργασιακού άγχους.
- 47% σκοπεύει να αποχωρήσει οικειοθελώς από την εργασία του μέσα στο επόμενο εξάμηνο.
- 34% εκφράζει φόβο για πιθανή απόλυση.
ΠΗΓΗ: ManpowerGroup
«Ο κίνδυνος μαζικών απολύσεων, η εργασιακή επισφάλεια, η υποβάθμιση μισθών, η απώλεια εισοδημάτων, τα στεγαστικά προβλήματα έχει αποδειχθεί ότι έχουν δυσμενείς επιπτώσεις στην υγεία και την ψυχοκοινωνική ισορροπία των εργαζομένων», αναφέρει η κ.Κορωναίου τονίζοντας πως «το εργασιακό στρες, όπως έχει αποδειχθεί, δεν είναι πια μια ατομική συμπτωματολογία αλλά η έκφραση της παθολογίας των ίδιων των υπερμοντέρνων επιχειρήσεων που ούτε θέλουν ούτε μπορούν πια να αντιμετωπίσουν τις δυσμενείς επιπτώσεις των εργασιακών αλλαγών σε εργαζόμενους και υπαλλήλους. Όταν οι εντολές είναι οι συνεχείς αναδιαρθρώσεις, ο κατακερματισμένος εργάσιμος χρόνος και η συντριβή κάθε αντίδρασης των εργαζομένων και των συνδικάτων τους, τότε η εργασία παύει να έχει οποιαδήποτε σχέση με τη δημιουργικότητα και να αποτελεί τον κοινωνικό δεσμό που δίνει νόημα στην ανθρώπινη ύπαρξη. Μετατρέπεται σε μόνιμη πηγή οδύνης, πόνου, φθοράς, ασθένειας και ολοκληρωτικής κατάρρευσης των εργαζομένων. Η ορατή και αόρατη βία της ανεργίας και της επισφάλειας αποσταθεροποιεί τις ισορροπίες του χρόνου και του βίου των ανθρώπων, καθιστώντας την εργασία όχι απλώς ένα οικονομικό ζήτημα αλλά ένα τεράστιο κοινωνικό, ψυχολογικό και πολιτικό ζήτημα απώλειας νοήματος και αξιοπρέπειας των εργαζομένων».
- 50,8% των πολιτών νοιώθουν οργή.
- 43,9% παραίτηση/απογοήτευση.
- 32,5% φόβο.
ΠΗΓΗ: MRB, Απρίλιος 2025
Σε «κατάσταση ψυχικής πολιορκίας
Ακούγεται συχνά και γράφεται συχνότερα στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης σαν ευχή και σαν ξόρκι η φράση «να αντέχουμε». Είναι ωστόσο η ψυχολογία μας μια ατομική υπόθεση; Και πόσο οι αλλεπάλληλες κρίσεις μας επηρεάζουν, ρωτήσαμε τον ψυχολόγο, υπεύθυνο του επιστημονικού έργου της «Συμμαχίας των Φύλων», Βαγγέλη Κοσμάτο. «Ο άνθρωπος συνυπάρχει και διαδρά, συνδιαμορφώνει και συνδιαμορφώνεται σε ένα ενιαίο κοινωνικό, οικονομικό, πολιτικό και πολιτισμικό οικοσύστημα. Σε «κατάσταση πολυκρίσης» καλούμαστε να πραγματώσουμε την ανθρωπινότητά μας μέσα σε συνεχείς, επαναλαμβανόμενες, διατομεακές κρίσεις κι αυτό έχει επίδραση στην ανθρώπινη ύπαρξη, ατομική και συλλογική», εξηγεί ο Κοσμάτος αναλύοντας στη συνέχεια τις μνημονικές διαγενεαλογικές στρατηγικές που αναβιώνουμε όταν ενεργοποιούνται τα επιβιωτικά μας ένστικτα από την αίσθηση διαρκούς διακινδύνευσης: ομογενοποιητικές τάσεις και φοβικές αντιδράσεις στην ποικιλομορφία, συσπείρωση σε όλο πιο κλειστές ομάδες, σωτηριολογικές φαντασιώσεις και ανάθεση ευθύνης με λευκή (και ενίοτε φαιά) εξουσιοδότηση σε ηγέτες/σωτήρες, καταφυγή σε φαντασιακά υπερ-ανθρώπινα συστήματα και ιδέες ασφάλειας, παραχώρηση ελευθεριών και ανοχή σε δημοκρατικές εκπτώσεις και εκτροπές.
«Resilience», σαν να λέμε ρεζίλι…
«Στον φόβο πρέπει να απαντάμε με θάρρος και εμπιστοσύνη στον Άνθρωπο», τονίζει ο κ.Κοσμάτος και μας βάζει στον πειρασμό να τον ρωτήσουμε για την λέξη καραμέλα της pop ψυχολογίας. «Resilience» είναι το μάντρα των απανταχού tiktoker της θετικής σκέψης, «resilience» πρέπει να αναπτύξουμε μας λένε και τώρα οι γκουρού της τοξικής θετικότητας. «Τι σημαίνει στ’ αλήθεια resilience; Ανθεκτικότητα; Ελαστικότητα; Επανατακτικότητα; Μήπως και προσαρμοστικότητα; Συμμόρφωση; Παθητικότητα;», αναρωτιέται ο κ.Κοσμάτος αναλύοντας ένα φανταστικό σενάριο: «ας πούμε ότι ένας από τους οκτώ δισεκατομμυριούχους που κατέχουν τόσο πλούτο όσο ο μισός πληθυσμός στον πλανήτη (4 δισ. περίπου), αποφασίζει να γίνει τρισεκατομμυριούχος και μας ανακοινώνεται ότι οι διαθέσιμοι πόροι που απομένουν για εμάς τους κοινούς θνητούς θα γίνουν οι μισοί. Τι θα κάνουμε; Θα πάρει τις διαθέσιμες ‘μερίδες ζωής’ όποιος πηδήξει πιο ψηλά; Όποιος επιδείξει (ακόμη πιο μεγάλη, για ακόμη μία φορά) ανθεκτικότητα στον (ακόμη πιο περιορισμένο και στερητικό) κόσμο μας; Μήπως, όποιος δαγκώσει πιο γρήγορα το διπλανό του; Όποιος πατήσει πιο δυνατά και πιο απο-φασιστικά στο παρακείμενο ανθρώπινο πτώμα; Δεν ξέρω τι σας έρχεται στο νου όταν ακούτε γι’ αυτό το καινούριο trend του resilience. Εμένα πάντως μου έρχεται μια δική μας λέξη: το ρεζίλι. Ας μην γίνουμε (κι) άλλο ρεζίλι - στα μάτια των δικών μας, στα μάτια των παιδιών μας, στους ίδιους μας τους εαυτούς. Όταν τα πράγματα στον κόσμο μας γίνονται ακόμα πιο άδικα, ακόμα πιο άνισα, ακόμα πιο ασταθή, ακόμα πιο φοβιστικά, ας φωνάξουμε. Γιατί, μάλλον, γίναμε όπως γίναμε από την πολλή σιωπή. Για κάθε μία resilience μπορούμε πάντα να διαλέξουμε μία resistance. Όχι;»
