Στις 8 Μαΐου 1945 και ώρα Ελλάδας 3 μμ αναγγελλόταν από ΗΠΑ και Βρετανία η ήττα της χιτλερικής Γερμανίας. Την επομένη, 43 λεπτά μετά τα μεσάνυχτα στο Βερολίνο υπογραφόταν η ιστορική «Πράξη Συνθηκολόγησης» του Β' Παγκοσμίου Πολέμου όταν πανηγύριζε και η Σοβιετική Ένωση. Όπως και και πάνω από τις μισές χώρες του κόσμου, με πληθυσμό 1,7 δισ. κατοίκους, που εμπλέκονταν με τον ένα ή άλλο τρόπο στους δυο συνασπισμούς του πολέμου.
Τα 80χρονα της αντιφασιστικής Νίκης σκιάζουν σήμερα η διεθνής ρευστότητα, πολεμικές συγκρούσεις από την Ουκρανία ως τη Γάζα και το Κασμίρ. Δυσοίωνη η επέτειος, παρά τις τελετές, λόγω παγκόσμιας ανασφάλειας και κινδύνων για μια γενικότερη πολεμική ανάφλεξη.
Η Μέρα της Νίκης (V -DAY) για ν΄ ανατείλει χρειάστηκε 2194 μερόνυχτα πολέμου σε μια έκταση 22 εκ, τετραγωνικών χιλιομέτρων.
Για να συντριβεί η ναζιστική Γερμανία, με τους συμμάχους της, η ανθρωπότητα κατέβαλε το μεγαλύτερο τίμημα στην ιστορία της. Ανυπολόγιστες, με την κυριολεξία του όρου, ήταν οι καταστροφές, αφού σ΄ αντίθεση μ΄ όλες τις άλλες διεθνείς πολεμικές συγκρούσεις, ο Β Παγκόσμιος ήταν ένας «ολοκληρωτικός πόλεμος». Εξοντώθηκαν ,δηλαδή, αδιακρίτως στρατιώτες και άμαχοι. Όπως λέγεται χαρακτηριστικά τα χειρότερα έγιναν σε περιοχές ή σε χρόνο, όπου κανείς δεν ήταν σε θέση ή δεν ενδιαφερόταν να καταμετρήσει και να καταγράψει ανθρώπινες απώλειες.
Βεβαίως, εκτιμήσεις για τις πρωτοφανείς υλικές καταστροφές και το παγκόσμιο ή εθνικό κατά περίπτωση οικονομικό κόστος του πολέμου υπάρχουν. Προσεγγίζονται , ως ένα βαθμό, με πολλούς υπολογισμούς , που καταχωρούνται στα ιστορικά συγγράμματα. Όπως, λόγου χάρη, ότι το συνολικό ύψος φθάνει το 1 τρισ. δολάρια της εποχής. Είτε ότι στην Ευρώπη κόστισε 300 δισ. και επιπλέον διπλάσιες πολεμικές δαπάνες.
Παρόλα αυτά παραμένει ασύλληπτη η καταστροφή και μόνο οι σωροί ερειπίων από το ένα άκρο της Ευρώπης, ως το άλλο δίνουν μια κάπως πιο ακριβή εικόνα. Οι πληγές αυτές μπορούσαν, όμως, να επουλωθούν. Η ανοικοδόμηση, εύκολα ή δύσκολα, να επιτευχθεί από τους επιζώντες, όπως και έγινε τελικά...
Η πραγματικότητα και η ουτοπία
Οι εκτιμήσεις για τους νεκρούς του πολέμου είναι μάλλον αδύνατον να διεκδικήσουν την ακρίβεια, που επιβάλλεται , όταν γίνεται λόγος για ανθρώπινες ζωές. Γι΄ αυτό, ίσως, πληρέστερες εικόνες και πλησιέστερα στη φρικτή πραγματικότητα δίνουν συγκρίσεις και συσχετισμοί.
Έτσι, για παράδειγμα, συνήθως αναφέρεται ότι οι νεκροί ήταν «πάνω από 50 εκ.» Το ίδιο, όμως, αλλά με πρόσθετες διαστάσεις μπορεί να πάρει τη μορφή: «ο Β Παγκόσμιος Πόλεμος είχε πενταπλάσιους νεκρούς από το Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο».
Άλλο παράδειγμα σχετικά με τη Σοβιετική Ένωση, που σήκωσε το κύριο βάρος του πολέμου στην Ευρώπη: Στη γιγαντομαχία του Στάλινγκραντ (Νοέμβριος 1942 – Φεβρουάριος 1943) «οι ναζί εξόντωσαν 750000 – 1εκ.» Σοβιετικούς. Φυσικά, η διαφορά στα δυο νούμερα είναι συγκλονιστική, αλλά μάλλον αποδίδεται επαρκέστερα το μέγεθος της "γενοκτονίας" με το συσχετισμό: «Ουδείς επέζησε απ΄ όσους είχαν συμπληρώσει τα 18 χρόνια τους το 1941... ».
Σε γενικές γραμμές ένας υπολογισμός για 54 εκ. νεκρούς ( στρατιώτες και άμαχοι ) είναι αποδεκτός από τους περισσότερους ιστορικούς και ερευνητές.
Δεν επιδέχεται, επίσης , σοβαρή αμφισβήτηση ότι τις μεγαλύτερες απώλειες είχαν στη σειρά η ΕΣΣΔ, η Πολωνία και η Γιουγκοσλαβία (20-10% του πληθυσμού τους). Σε συγγενή κατηγορία ανήκει και η Ελλάδα , αν συνυπολογιστούν όλοι οι νεκροί της περιόδου Οκτώβριος 1940 – Οκτώβριος 1944. Δηλαδή, στα πεδία των μαχών, στους τόπους εκτελέσεων, στην ομηρία ή στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, οι Έλληνες Εβραίοι, οι νεκροί από την πείνα, τη φυματίωση, τις κακουχίες. Ο αριθμός των πληθυσμιακών απωλειών , αν προστεθούν και οι τραυματίες στις πολεμικές επιχειρήσεις υπολογίζεται το 1944 γύρω στις 900000 , με δημογραφικά κριτήρια ( 405000 νεκροί). Ο συνολικός αριθμός προκύπτει από τον προπολεμικό πληθυσμό (7,3 εκ. ) , εκείνον αμέσως μετά την απελευθέρωση (6,8 εκ.) και τον υπολογιζόμενο (7,7 εκ.) αν δεν μεσολαβούσε η κατοχή.
Σε μια άλλη κατηγορία, όπου οι απώλειες σε σύνολο πληθυσμού κυμαίνονται από 6-4% , κατατάσσονται οι Γερμανία, η Ιταλία, η Αυστρία, η Ουγγαρία, η Ιαπωνία και η Κίνα. Μικρότερες και της τάξης του 1% περίπου ήταν για τη Βρετανία, τη Γαλλία και κάπως μεγαλύτερες για τις ΗΠΑ (ο μέγιστος απολογισμός δίνει λίγο πάνω από 400000 νεκρούς σ΄ όλα τα μέτωπα).
Αλλά, όπως θέτει το ζήτημα ο ιστορικός Ε. Χομπσμπάουμ «εν πάση περιπτώσει, τί νόημα έχει η στατιστική ακρίβεια όταν οι τάξεις μεγέθους είναι τόσο αστρονομικές; Θα ήταν η φρίκη του ολοκαυτώματος μικρότερη εάν οι ιστορικοί έφθαναν στο συμπέρασμα ότι εξολοθρεύθηκαν όχι έξι εκατομμύρια Εβραίοι (που είναι χονδρική και σχεδόν βέβαια διογκωμένη αρχική εκτίμηση) αλλά πέντε ή ακόμη τέσσερα;»
Η ανείπωτη φρίκη είναι παρούσα είτε όλοι οι νεκροί υπολογιστούν στα 50 ή 70 ή και 75-85 εκ. με διασταλτικές προσεγγίσεις. Είτε οι τακτικοί στρατοί αριθμούσαν 70 ή 90 ή 110 εκ. άνδρες, όπως προκύπτει από διαφορετικές εκτιμήσεις. Είτε ότι συντρίφτηκαν ολοσχερώς 130 ναζιστικές μεραρχίες, οι γερμανικές απώλειες ήταν 5-6 εκ. με την ουσιαστική συμβολή και των αντιστασιακών ευρωπαϊκών κινημάτων.
Πέρα από την ακρίβεια των υπολογισμών και την ανείπωτη φρίκη αυτό που μένει είναι ο παγκόσμιος πόθος- σύνθημα, που ήχησε παντού στις 9 Μαΐου 1945, όταν οι ναζί υπέγραφαν την άνευ όρων παράδοση στους εκπροσώπους της αντιχιτλερικής συμμαχίας: «ΠΟΤΕ ΞΑΝΑ ΦΑΣΙΜΟΣ, ΠΟΤΕ ΠΙΑ ΠΟΛΕΜΟΣ».
Πλην ,όμως οχτώ δεκαετίες, μετά και πόλεμοι μαίνονται και νέο-φασισμοί είναι παρόντες. Παραμένει ακόμη ουτοπία ένας κόσμος χωρίς πολέμους. Δυστυχώς μαζί με υπαρκτές μεταλλαγμένες αντιλήψεις και πρακτικές φασιστικής προέλευσης.
Από το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου μέχρι σήμερα οι νεκροί σε κάθε είδους πολεμικές συγκρούσεις υπολογίζονται συνολικά γύρω στα 30 εκ. Στο τέλος της περασμένης χρονιάς καταγράφονταν 56 συγκρούσεις στον κόσμο με την εμπλοκή δεκάδων χωρών (στοιχεία από τον Παγκόσμιο Δείκτη Ειρήνης του Institute for Economics & Peace) . Πριν απ΄ όλες με το ουκρανικό μέτωπο, ύστερα το μεσανατολικό και πάει λέγοντας.
Διάχυτος φόβος για μια παγκόσμια σύρραξη σήμερα
Το νέο, αν μπορούμε να το χαρακτηρίσουμε έτσι, στα 80χρονα της Νίκης , δεν είναι οι συνηθισμένοι ιδεολογικοί «πόλεμοι μνήμης» , όπως στο παρελθόν . Αν και δεν απουσιάζουν ούτε σήμερα εστιασμένοι στο ουκρανικό με την εισβολή της Ρωσίας. Είναι η επικράτηση ενός διάχυτου φόβου για μια παγκόσμια σύρραξη σήμερα . Φόβος βασισμένος σε υπαρκτές απειλές ή και εργαλειοποιημένος για πολλούς και διάφορους λόγους. Στο περιβάλλον αυτό ανθίζει και η κάθε είδους κινδυνολογία. Ακατάσχετη και όχι σπάνια παράλογη , με δεδομένη την «ισορροπία του τρόμου» , λόγω των πυρηνικών όπλων , στο φόντο της διάσημης φράσης του Αϊνστάιν: « Δεν γνωρίζω με τι είδους όπλα θα γίνει ο τρίτος παγκόσμιος, αλλά ο τέταρτος παγκόσμιος θα γίνει με πέτρες και ξύλα…»
Παρόλα αυτά παρατηρείται ένα «κυνήγι» συσχετισμών μεταξύ παρελθόντος και παρόντος. Ιδιαίτερα της προπολεμικής περιόδου και των τεκτονικών αλλαγών που συντελούνται την τρέχουσα περίοδο. Δεν είναι η πρώτη φορά που συμβαίνει το ίδιο μετά το 1945. Έχει επαναληφθεί σε περιόδους διεθνούς αβεβαιότητας, εντάσεων και κρίσεων .
Εκ προοιμίου , πάντως, ας επαναληφθεί το αυτονόητο. Ότι η ιστορία δεν επαναλαμβάνεται και οι συνθήκες οι οποίες οδήγησαν στον Α και Β Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν μοναδικές. Αν και ορισμένες αναλογίες εντοπίζονται με το σήμερα , αλλά σε ριζικά διαφορετικά περιβάλλοντα.
Αφορμές για κάποια γενικευμένη πολεμική σύγκρουση ενδέχεται να δοθούν στα χειρότερα των σεναρίων. Από την Ουκρανία και τη Μ. Ανατολή , ως το Ιράν και τη θάλασσα της Νότιας Κίνας , τον Ινδικό Ωκεανό και αλλού. Αλλά και από γενικότερες αιτίες , όπως γεωστρατηγικά συμφέροντα , εμπορικοί πόλεμοι , προστατευτισμοί, εθνικισμοί , μαζί και τεχνολογικά ατυχήματα ή λάθος εκτιμήσεις – υπολογισμοί.
Έτσι κι αλλιώς , συλλογικές μνήμες αφυπνίζονται και επανέρχονται από το πιο φρικτό παρελθόν . Κινδυνολογώντας ακόμα και μεγάλες δυνάμεις , όπως η Βρετανία, η Γαλλία και άλλες ευρωπαϊκές χώρες , τις ενεργοποιούν. Ακόμη και με «κιτ επιβίωσης», που συνιστούν και σχετικές οδηγίες προς τους πολίτες τους ! Εσχάτως και η Κομισιόν παρουσίασε μια «Στρατηγική της Ένωσης για την ετοιμότητα». Εκεί παρατίθεται εγχειρίδιο προετοιμασίες προκειμένου οι πολίτες της ΕΕ να είναι έτοιμοι να επιβιώσουν για τουλάχιστον τρία 24ωρα σε έκτακτες περιπτώσεις και ειδικά σε «μεγάλης κλίμακας πόλεμο ».
Η ύπαρξη και μόνο τέτοιων «εγχειριδίων» τροφοδοτεί φόβους και ξεχασμένους εφιάλτες από το Β Παγκόσμιο , αλλά και από τις χειρότερες φάσεις του Ψυχρού Πολέμου.
Αυτό που σίγουρα ισχύει είναι ότι η φρίκη του Β Παγκόσμιου Πολέμου σε μια γενικευμένη σύγκρουση σήμερα θα εκτοξευτεί σε ανείπωτα ύψη . Αλλά αυτό και μόνο ορθώνεται ως βασικός αποτρεπτικός παράγοντας.
Η σημερινή παγκόσμια ρευστότητα δεν οδηγεί αναπόφευκτα σε κάποιο νέο παγκόσμιο πόλεμο. Η κάθε πυρηνική δύναμη, ακόμη κι αν επικρατούσε , γνωρίζει ότι κινδυνεύει να κυριαρχεί σ΄ ένα ερειπιώνα.
Συσχετισμοί και σενάρια
Αλλά , ας δούμε, μερικές αναλογίες , που τροφοδοτούν τρομακτικά σενάρια.
Πριν απ΄ όλα κάποιες εξωτερικές ομοιότητες προκύπτουν από τις γεωστρατηγικές εντάσεις μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων. Τότε μεταξύ των φασιστικών καθεστώτων Γερμανίας, Ιταλίας , Ιαπωνίας από τη μια πλευρά και από την άλλη τις δυτικές δημοκρατίες και τη Σοβιετική Ένωση.
Αν και όχι ίδιας κατηγορίας οι κυριότερε εντάσεις σήμερα ς παρατηρούνται μεταξύ ΗΠΑ, Ευρωπαϊκής Ένωσης , Κίνας , Ρωσίας και περιφερειακών δυνάμεων. Με συμμαχίες για ασφάλεια, σφαίρες επιρροής, οικονομικά – εμπορικά συμφέροντα κτλ.
Ακόμη στην περίοδο πριν τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, ο εθνικισμός και η προπαγάνδα ήταν ισχυρά στοιχεία σε πολλές χώρες, σε συνδυασμό με την οργιώδη παραπληροφόρηση . Η προπαγάνδα και τα μέσα ενημέρωσης έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης και επηρέασαν γεγονότα .
Σήμερα, παρατηρούμε μια αναβίωση του εθνικισμού , συνοδεία αντιμεταναστευτικών πολιτικών και αντιδημοκρατικών ρητορειών. Με ιδιαίτερη , μάλιστα, επίδοση , λόγω κατάχρησης των κοινωνικών δικτύων και των fake news. Υπάρχει μια ανησυχητική ανάδυση, του ρατσισμού, του ξενοφοβικού λόγου και του αντισημιτισμού (βοηθούντος και του Ισραήλ με το παλαιστινιακό) σε πολλές χώρες, με την ακροδεξιά να ενισχύει αυτές τις τάσεις .Αλλά και να ενισχύεται η ίδια μέσω αυτών.
Επιπλέον , προπολεμικά πολλές χώρες , με προεξάρχουσες τις φασιστικές, ενίσχυαν δραστικά τις στρατιωτικές δυνάμεις τους. Εκτόξευσαν τους εξοπλισμούς τους και επιδίδονταν στην κατασκευή νέων όπλων. Η πολεμική βιομηχανία γνώριζε νέες μέρες δόξας και υπερκέρδη.
Σήμερα σημειώνεται μια συνεχής ανάπτυξη νέων οπλικών συστημάτων, αύξηση των στρατιωτικών δαπανών και αλματώδης «πρόοδος» του στρατιωτικού-βιομηχανικού- τεχνολογικού συμπλέγματος.
Μια πολύπλοκη κατάσταση , όπου αλληλοεπιδρούν γεωπολιτικά, οικονομικά ,πολιτικά προβλήματα , εθνικισμοί , ρατσισμοί και προπαγάνδες ενισχύουν ακροδεξιές ιδεολογίες και δυνάμεις στον κόσμο και την Ευρώπη.
Αρκετοί αναλυτές και σχολιαστές σημειώνουν ότι η άνοδος αυταρχικών καθεστώτων προπολεμικά έχει ομοιότητες με την ενίσχυση των ακροδεξιών και εθνικιστικών κινημάτων τα τελευταία χρόνια. Και οι δύο περίοδοι χαρακτηρίστηκαν από πολιτική -οικονομική αστάθεια, πολιτική πόλωση και κατάρρευση διεθνών και δημοκρατικών κανόνων.
Το βασικό δίδαγμα
Παρόλα αυτά κι άλλα πολλά, τα οποία θα μπορούσαν να προστεθούν, δεν ευσταθεί η εκτίμηση ότι διανύουμε σήμερα μια προπολεμική εποχή, με κατάληξη ένα νέο παγκόσμιο πόλεμο. Αν και πρέπει να οριστεί τι εννοούμε με τον τελευταίο χαρακτηρισμό. Διεθνοποιημένοι πόλεμου και πόλεμοι μεταξύ αντιπροσώπων υπάρχουν και υπήρχαν. Όπως για το πετρέλαιο, το νερό , τις σπάνιες γαίες , γενικά για τους πόρους. Ακόμη υβριδικοί , ασύμμετροι, για το περιβάλλον, τον έλεγχο της πληροφορίας και της τεχνητής νοημοσύνης κ.α.
Το ξέσπασμα, όμως, ενός πυρηνικού ολέθρου δεν θεωρείται σήμερα πιθανό. Παρά τις αντίθετες δημοσιογραφικές αναφορές και κινδυνολογικές αναλύσεις. Τα σενάρια , τα οποία συνήθως προβάλλονται , προϋποθέτουν μια σειρά γεγονότων ή καταστάσεων, που θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε κλιμάκωση και ανταλλαγή πυρηνικών πληγμάτων. Είτε λόγω γεωπολιτικών συμφερόντων και στρατηγικών , τεχνολογικών δυνατοτήτων , ανθρώπινων σφαλμάτων, παρερμηνειών κ.α.
Προφανώς οι κίνδυνοι είναι υπαρκτοί, εργαλειοποιούνται και μεγιστοποιούνται κατά περίσταση. Αλλά συνθήκες σ΄ ένα δυστοπικό μέλλον μετά από γενικευμένο πυρηνικό πόλεμο, έχουν θέση λογικά στις κινηματογραφικές ταινίες.
Είχε τοποθετηθεί στο ντουλάπι της ιστορίας ο φάκελος «γενικευμένη διεθνής πολεμική σύγκρουση» μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Το ίδιο είχε συμβεί και μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Τώρα έχει ανασυρθεί και «φουσκώνει».
(Ο Τάκης Κατσιμάρδος είναι δημοσιογράφος)
