Ένα ολόκληρο αμφιθέατρο σηκώθηκε όρθιο το βράδυ της περασμένης Κυριακής για να καταχειροκροτήσει τον εμπνευσμένο πανεπιστημιακό δάσκαλο Λευτέρη Οικονόμου, τον «πρωτομάστορα» του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας (ΙΤΕ) και
έναν από τους πρωτεργάτες του Πανεπιστημίου Κρήτης, όταν εκείνος ανέβηκε στο βήμα του ΙΤΕ. Άλλωστε ήταν η βραδιά του.
Μετά την παρουσίαση του έργου του από τον επίσης Ομότιμο Καθηγητή Πανεπιστημίου Πατρών και Διακεκριμένο Μέλος ΙΤΕ, Γεώργιο Παπαθεοδώρου, στο πλαίσιο των εκδηλώσεων για τα 40 χρόνια λειτουργίας του πρωτοποριακού αυτού ερευνητικού οργανισμού, ακολούθησε η ονοματοδοσία του κτιρίου «Ελευθέριος Οικονόμου», όπου κορυφώθηκε η συγκίνηση όλων, αλλά κυρίως του ίδιου.
Ο θεωρητικός φυσικός Λευτέρης Οικονόμου υπήρξε ο πρώτος Πρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου του ΙΤΕ, από την ίδρυσή του έως το 2004 και ο θεμελιωτής της λαμπρής πορείας που συνεχίζει να διαγράφει το Ίδρυμα μέχρι σήμερα. Ωστόσο, παρά τη διαχρονική αναγνώριση του έργου του και τις πολλαπλές βραβεύσεις ο καθηγητής επιμένει πως «η ετυμηγορία δεν έχει βγει ακόμη», παρότι παραδέχεται πως «κάτι κατάφερε να ταρακουνήσει!».
Για την επιστήμη και όχι μόνο συζητάμε λίγες ώρες πριν την έναρξη της εκδήλωσης καθισμένοι σε ένα καφέ στο κέντρο του Ηρακλείου στην Κρήτη. Στο νησί, όπου ο καθηγητής έφτασε πριν από 44 χρόνια για να κάνει, όπως λέει τη διαφορά, μαζί με μια ομάδα ανθρώπων που διέθεταν εμπειρία από ελληνικά και από ξένα πανεπιστήμια, τον Διονύση Τσιχριτζή, καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του Τορόντο και στο ΕΜΠ, τον Παναγιώτη Λαμπρόπουλο από το Πανεπιστήμιο της Νότιας Καλιφόρνιας και καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Πατρών καθώς και τον αείμνηστο Φώτη Καφάτο, καθηγητή στο ΕΚΠΑ και στο Χάρβαρντ.
«Πάντα ήθελα να επιστρέψω στην Ελλάδα. Πες το από παράλογο συναισθηματισμό, πες το από φιλοδοξία να κάνω εδώ τη διαφορά, πες το όπως θες. Αν έμενα στην Αμερική δεν θα έκανα την πραγματική διαφορά. Ο τομέας της Φυσικής Στερεάς κατάστασης όπου δραστηριοποιούμουν και που ήταν πολύ σημαντικός διεθνώς είχε υποτονική ανάπτυξη στην Ελλάδα», αφηγείται ο ίδιος.
Ο καθηγητής Οικονόμου άφησε τη βεβαιότητα που του πρόσφερε η Αμερική για να γευτεί την αβεβαιότητα της Ελλάδας, μαζί με τις δυσκολίες, τον φθόνο και όλα τα μπλοκαρίσματα με τα οποία συχνά έρχεται αντιμέτωπος όποιος επιχειρεί να κάνει κάτι άξιο στη χώρα μας. Η αρχή έγινε από το πανεπιστήμιο της Αθήνας όπου επιστρέφοντας ως καθηγητής προσπάθησε να αλλάξει κάποια πράγματα που εκείνος θεωρούσε λογικά.
Αλλά δυστυχώς τα θεωρούσε λογικά μόνο εκείνος: «Η κατάσταση στο πανεπιστήμιο της Αθήνας ήταν απογοητευτική για μένα. Ήταν ένα μεγάλο, και παγιωμένο σύστημα που δεν είχες τη δυνατότητα να το βελτιώσεις, εκτός του ότι ήταν και αναποτελεσματικό στη διαχείριση των λίγων πόρων. Επιπλέον, κάθε βδομάδα, η συνεδρία της Φυσικομαθηματικής Σχολής μου φαινόταν πολύ ψυχοφθόρα με τους καθηγητές χωρισμένους σε δύο κυρίως ομάδες 'συντηρητικούς' έναντι 'προοδευτικών' με αρκετούς οργανωμένους πολιτικά, που επιδίωκαν να αποστομώσουν οι μεν τους δε. Ευτυχώς που δεν είχα παραιτηθεί από τις ΗΠΑ και επέστρεψα για να ανασυντάξω τις δυνάμεις μου και να σκεφτώ τι μπορώ να κάνω.
Εκεί μίλησα με τον Λαμπρόπουλο, ο οποίος έβλεπε τα πράγματα από την ίδια γωνία και μου πρότεινε να γυρίσουμε στην Κρήτη. Την ίδια εποχή ήταν στο πανεπιστήμιο της Αθήνας και ο Φώτης Καφάτος, ο οποίος μας είπε πως αν γυρίζαμε στην Κρήτη θα ερχόταν κι αυτός. Εκεί το τραπέζι είναι ‘καθαρό’, μου είπαν. Δεν ήταν τελείως ‘καθαρό’ αλλά ήταν διαχειρίσιμο. Και κάπως έτσι ξεκίνησαν όλα», λέει ο ίδιος, συμπληρώνοντας πως η διαφορά με τους άλλους επιστήμονες που τον παρότρυναν να επιστρέψει στην Κρήτη ήταν ότι εκείνοι διατήρησαν τις θέσεις τους και στο εξωτερικό, ενώ εκείνος εγκατέλειψε τις ΗΠΑ, αλλά και το ΕΚΠΑ για να εγκατασταθεί στο νησί με ό,τι αυτό συνεπαγόταν.
Ένας Κρητικός που δεν γεννήθηκε στην Κρήτη
Ο Ελευθέριος Οικονόμου γεννήθηκε στην Αθήνα στα χρόνια της Κατοχής και μεγάλωσε στην Καλλιθέα, στον λόφο Φιλαρέτου. Φοίτησε στο εξαιρετικά επιλεκτικό δημόσιο Πειραματικό Σχολείο του Πανεπιστημίου Αθηνών και όταν αποφοίτησε εισήχθη στη Σχολή Ηλεκτρολόγων Μηχανολόγων Μηχανικών του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου. «Ήμουν πολύ καλός μαθητής και θα μπορούσα να έχω σπουδάσει πολλά άλλα, όμως με τραβούσαν οι θετικές επιστήμες και το ΕΜΠ είχε την καλύτερη φήμη», λέει ο ίδιος, ωστόσο το ότι ακολούθησε τη φυσική το οφείλει σε έναν καθηγητή μαθηματικών και εμπνευσμένο δάσκαλο στο ΕΜΠ, τον Πέτρο Κριεζή: «Αυτός ο άνθρωπος μας έλεγε πως είναι σχεδόν εγκληματικό προς τον εαυτό μας να έχουμε κάποιο ταλέντο και να μην το καλλιεργήσουμε.
Με παρότρυνε να πάω στη βιβλιοθήκη και να δανειστώ κάποια βιβλία Ηλεκτρομαγνητισμού και κβαντομηχανικής. Με το που διάβασα τις πρώτες γραμμές ενθουσιάστηκα. Μέσα σε τρεις σελίδες περιγράφονταν όσα μάθαινα μέσα σε έναν χρόνο στη σχολή. Έτσι
ξεκίνησα να διαβάζω μόνος μου»
Το 1965 ο καθηγητής Οικονόμου έγινε δεκτός στο Τμήμα Φυσικής του Πανεπιστημίου του Σικάγου για μεταπτυχιακές σπουδές. Επέλεξε να εστιάσει στη θεωρητική φυσική συμπυκνωμένης ύλης, σε αντίθεσή με το ρεύμα της εποχής που επέβαλε θέματα φυσικής υψηλών ενεργειών. Η διατριβή του είχε τίτλο «Surface Plasmons in Thin Films» (Επιφανειακά πλασμόνια σε λεπτά φιλμ), η οποία αποτέλεσε ένα έργο αναφοράς για το σύγχρονο πεδίο της πλασμονικής, που έχει αναπτυχθεί εντυπωσιακά τα τελευταία χρόνια.
Ο επιστήμονας ξεκίνησε την πανεπιστημιακή του καριέρα ως Καθηγητής του Τμήματος Φυσικής στο Πανεπιστήμιο της Βιρτζίνια, ήταν Επισκέπτης Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου, στο Πολυτεχνείο της Λωζάνης, στο Πανεπιστήμιο Πρίνστον, στο Πολιτειακό Πανεπιστήμιο της Αϊόβα, καθώς και συνεργαζόμενο μέλος του Ames Laboratory την περίοδο 1992-2015. Διετέλεσε επίσης επισκέπτης ερευνητής στο Εθνικό Κέντρο Έρευνας Φυσικών Επιστημών (ΕΚΕΦΕ) «Δημόκριτος» και κατείχε την Έδρα Θεωρητικής Φυσικής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών μέχρι το 1981.
Κατά τη διάρκεια της επιστημονικής του καριέρας ο Ελευθέριος Οικονόμου ασχολήθηκε με ένα ευρύ φάσμα θεμάτων στον τομέα της φυσικής συμπυκνωμένης ύλης. Αξίζει δε, να αναφερθεί πως το βιβλίο του «Green functions in Quantum Physics», που κυκλοφόρησε αρχικά το 1979, έλαβε περισσότερες από 2500 αναφορές και συμπεριλήφθηκε στα ηλεκτρονικά αρχεία «Springer Book Archives» που περιείχαν 40 φημισμένα βιβλία που εκδόθηκαν από τον οίκο Springer μεταξύ 1842 και 2005.
Πίσω στην Κρήτη
Το 1981 οι κύριοι Οικονόμου και Λαμπρόπουλος ήταν οι πρώτοι καθηγητές στο νεοσύστατο Τμήμα Φυσικής του Πανεπιστημίου Κρήτης. Ως ο πρώτος πρόεδρος του Τμήματος ο κ. Οικονόμου έβαλε τις βάσεις στο Τμήμα Φυσικής και έπαιξε σημαντικό ρόλο στην πρόσληψη υψηλού επιπέδου μελών ΔΕΠ στο Πανεπιστήμιο της Κρήτης.
Ο ίδιος, ήταν και παραμένει ισχυρός εκφραστής θέσεων που σχετίζονται με την αρνητική επιρροή των πολιτικών κομμάτων και την άμεση συμμετοχή των φοιτητών στην εύρυθμη λειτουργία των πανεπιστημίων. «Η ελπίδα μας ήταν να έρθουμε σε ένα μέρος σαν τη Κρήτη και να φτιάξουμε ένα πανεπιστήμιο που θα είναι σεβαστό για το ερευνητικό του έργο. Ένα σεβαστό πανεπιστήμιο. Δυστυχώς δεν ήταν τόσο εύκολο, γιατί η τότε κυβέρνηση ήθελε τους φοιτητές να ελέγχουν το πανεπιστήμιο.
Εμείς το πολεμήσαμε αυτό. Δεν αφήσαμε τα κόμματα να επηρεάσουν τις αποφάσεις μας. Ήξεραν οι καταληψίες ότι θα είχαν συνέπειες. Οι καταλήψεις ήταν καταδικαστέες, ήταν πράξεις βίας. Κάναμε αγώνα εναντίον τους. Έναν αγώνα που δεν είχε σχέση με
την επιστήμη αλλά με τις στοιχειώδεις συνθήκες για να κάνουμε επιστήμη. Ένα αγώνα για τη γνώση», περιγράφει ο καθηγητής.
Το 1983 ο κ. Οικονόμου μαζί με άλλους καθηγητές οραματίστηκαν τη δημιουργία ενός ερευνητικού κέντρου σε σύνδεση με το πανεπιστήμιο Κρήτης, στο οποίο θα διενεργούσε έρευνα η ελίτ του πανεπιστημίου. Με την συμπαράσταση του τότε Υπουργού Έρευνας και Τεχνολογίας Γεωργίου Λιάνη, ο οποίος είχε μεγάλη εμπειρία ως καθηγητής στις ΗΠΑ και στο ΑΠΘ, έπεισαν την ελληνική κυβέρνηση να δημιουργήσει τα πρώτα τρία Ινστιτούτα του Ερευνητικού Κέντρου Κρήτης (ΕΚΕΚ) στο Ηράκλειο, που μετεξελίχθηκε στο σημερινό ΙΤΕ.
«Η σχέση του Κέντρου με το Πανεπιστήμιο Κρήτης τα πρώτα χρόνια ήταν μοναδική. Πρόεδρος της διοικούσας επιτροπής είχε οριστεί ο Γρηγόρης Σηφάκης, καθηγητής στο ΑΠΘ και κατόπιν στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης. Από τη στιγμή που ιδρύθηκε το ΙΤΕ διευκόλυνε το πανεπιστήμιο γιατί όταν το δεύτερο είχε κατάληψη μπορούσες να δουλέψεις στο πρώτο. Το οικοσύστημα αναπτύχθηκε πολύ γρήγορα και μέσα σε μια τετραετία συντελέστηκε μια πραγματική ‘επανάσταση’ με την προσθήκη των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης, του Αστεροσκοπείου του Σκίνακα, την κατασκευή των κτιρίων σε χρόνο ρεκόρ.
Παράλληλα, η ένταξή μας στην ΕΕ έφερε κονδύλια για την έρευνα και σιγά σιγά ξεχωρίσαμε», αναφέρει ο καθηγητής.
Ο ομάδα των καθηγητών που οραματίστηκαν το ΙΤΕ είχαν το θάρρος να πάρουν δύσκολες αποφάσεις που καθόρισαν την πορεία του Ιδρύματος. Πρόσφεραν προσωπική εργασία, έδιωξαν ανθρώπους που θεωρούσαν ότι δεν πληρούσαν τις απαιτήσεις και ταξίδεψαν σε ολόκληρο τον κόσμο για να προσελκύσουν Έλληνες ερευνητές και να τους πείσουν να επιστρέψουν: «Δεν έφταναν μόνο οι προκηρύξεις. Τρέχαμε σε ολόκληρο τον κόσμο να βρούμε και να πείσουμε Έλληνες να επιστρέψουν, οι περισσότεροι από τους οποίους είχαν δυσάρεστη εμπειρία από τα ελληνικά πανεπιστήμια», θυμάται ο κ. Οικονόμου.
Και όλα αυτά σε ένα περιβάλλον ασταθές, παρά τις επιτυχίες του Ιδρύματος: «Πολλές φορές προσπάθησαν κάποιοι να κλείσουν το ΙΤΕ, αλλά δεν τα κατάφεραν».
Ο καθηγητής 40 χρόνια μετά θεωρεί πως από τον μόνο που κινδυνεύει το ΙΤΕ είναι ο εαυτός του: «Πρέπει να έρθουν άνθρωποι που να είναι πολύ φιλόδοξοι. Να έχουν την ίδια φλόγα με την αρχική και να τη διατηρήσουν. Πράγμα που δεν είναι τόσο
εύκολο».
Ο ίδιος εκτιμά πως εκείνοι που διαμορφώνουν την επιστήμη και τον κόσμο είναι οι λίγοι και ταλαντούχοι άνθρωποι: «Ο μεγάλος επιστήμονας θα πρέπει καταρχάς να έχει κατανοήσει πραγματικά το επιστημονικό του αντικείμενο, πράγμα που δεν συμβαίνει πλέον αρκετά συχνά και επιπλέον πρέπει να έχει μεγάλη φαντασία», σχολιάζει.
Δεν αγαπάμε την επιστήμη
Ο καθηγητής πιστεύει πως η δυσπιστία απέναντι στην επιστήμη δεν είναι μόνο ελληνικό φαινόμενο: «Οι άνθρωποι δεν πιστεύουν στην επιστήμη επειδή δεν βλέπουν τη ζωή τους να αλλάζει εξαιτίας της και κυρίως δεν βλέπουν την αλλαγή στο πορτοφόλι τους.
Επίσης ζούμε σε ένα κόσμο συνωμοσιολογίας. Ο καθένας προτιμά να πιστεύει μια ιστορία που την ανακάλυψε ή την έφτιαξε ο ίδιος παρά να παιδεύεται να ανακαλύψει τα πραγματικά γεγονότα».
Ο καθηγητής κατανοεί το brain drain γιατί στην Ελλάδα δεν προσφέρονται οι ίδιες προοπτικές με το εξωτερικό: «Η Αμερική αμείβει την επιτυχία και οικονομικά και ηθικά, δίνει κίνητρα», λέει. Του υπενθυμίζω πως οι Έλληνες επιστήμονες δεν
γυρίζουν πίσω περισσότερο εξαιτίας της έλλειψης αξιοκρατίας και συμφωνεί: «Αξιοκρατία σημαίνει αξιολόγηση και η αξιολόγηση είναι δύσκολο εγχείρημα. Ελάχιστοι στην Ελλάδα θέλουν την αξιολόγηση!».
«Με αποτέλεσμα να επικρατεί η μετριοκρατία», συμπληρώνω: «Δεν υπάρχει καλύτερο πολιτικό σύστημα από τη δημοκρατία αλλά δε σημαίνει ότι λειτουργεί άψογα πάντα, γιατί τοποθετείς όλους τους ανθρώπους στο ίδιο επίπεδο ανεξάρτητα αν γνωρίζουν ή δεν γνωρίζουν, αν σκέφτονται ή δεν σκέφτονται, αν πράττουν ή δεν πράττουν με τον ίδιο τρόπο και καταλήγεις στην μετριοκρατία γιατί δεν έχεις άλλη επιλογή. Όταν ήμουν παιδί θεωρούσαμε αυτούς που ζούσαν στην άπω ανατολή σχεδόν ημιάγριους. Τώρα έχουν προοδεύσει σε τέτοιο βαθμό που ανταγωνίζονται τις ΗΠΑ.
Τα απολυταρχικά τους καθεστώτα αντιλήφθηκαν πως αν ήθελαν να αποκτήσουν δύναμη θα έπρεπε να επενδύσουν στην επιστήμη. Και τα κατάφεραν.
Προς Θεού, δεν λέω πως θα πρέπει να έχουμε απολυταρχία στην Ελλάδα, αλλά ας μη ξεχνάμε ότι για το πολιτικό μας σύστημα η επιστήμη δεν είναι πράγματι προτεραιότητα ή πιθανώς οι πολιτικοί να πιστεύουν ότι δεν είναι αυτά τα πράγματα
για την Ελλάδα».
Ένας κύκλος πανεπιστημιακής διδασκαλίας που δεν κλείνει
Ο καθηγητής Οικονόμου παρότι έχει συνταξιοδοτηθεί δεν λέει να αποσυρθεί από τα πανεπιστημιακά αμφιθέατρα. Συνεχίζει να διδάσκει και ίσως να εμπνέει κάποιους φοιτητές του. «Γιατί κάνω μάθημα;», ρωτάει «Γιατί μου αρέσει! Αν σταματήσω να
κάνω μάθημα θα γεράσω!», λέει με χιούμορ.
Το μάθημα που κάνει είναι ένα review όλης της ύλης στη φυσική που έχουν διδαχτεί οι φοιτητές του μέχρι τώρα. Μάλιστα, το βιβλίο του με τίτλο: «Από τα κουάρκ στο Σύμπαν», που εξηγεί τις δομές του κόσμου, από τις πιο μικρές μέχρι τις πιο μεγάλες
έχει γραφτεί για τις ανάγκες αυτού του μαθήματος.
Ωστόσο παρατηρεί πως η νέα γενιά φοιτητών δεν θέλουν να σκεφτούν, θέλουν μόνο να αποστηθίσουν: «Τα παιδιά δεν έχουν μάθει να σκέφτονται και αυτό όσο πάει και χειροτερεύει. Παλιά είχες φοιτητές που απολάμβαναν τον προβληματισμό πάνω στη
φυσική. Τους άρεσε να σκέφτονται. Τώρα σπανίως συναντάς τέτοιους», λέει.
Το 2020 ο Δήμος Ηρακλείου απένειμε το «Βραβείο Ηθικής Τάξης» στον καθηγητή που είχε το όραμα, τη γνώση και την ικανότητα να μετατρέψει μια ιδέα σε κάτι πραγματικό και απτό, σε ένα ερευνητικό Ίδρυμα που προσπαθεί να γίνει εφάμιλλο των αμερικανικών και ευρωπαϊκών. Και μοιραία η συζήτηση πηγαίνει στην επιστήμη και την ηθική: «Δυστυχώς επιστήμη και ηθική δεν συμβαδίζουν πάντα.
Επιστήμη χωρίς ηθική υπάρχει. Αυτό που εννοώ είναι πως όπως υπάρχουν άνθρωποι ηθικοί και μη, έτσι υπάρχουν και επιστήμονες ηθικοί και μη. Όπως υπάρχουν άνθρωποι ψεύτες και μη, έτσι υπάρχουν και επιστήμονες ψεύτες και μη. Ωστόσο η ίδια η επιστήμη δεν έχει ψέμα είναι καθαρή. Αντίθετα, δυστυχώς ζωή δυστυχώς έχει!».